Κάννες 2021: Η απελευθερωτική κραυγή του Nadav Lapid
Ανταπόκριση από τις Κάννες: M.G. Vagenas
Με την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του, “Policemen” (Ha-shoter), που παρουσιάστηκε στο Λοκάρνο το 2011, ο Nadav Lapid καθιερώθηκε αμέσως σαν ένας νέος auteur με την απόλυτη αρτιότητα του σεναρίου του, την ανελέητη ακρίβεια στην περιγραφή των χαρακτήρων και την ψυχρή αποφασιστικότητα της αφήγησης του. To Policemen μας παρουσίαζε την αντιπαράθεση-σύγκρουση μεταξύ δύο ομάδων μαχητών: μια αντιτρομοκρατική μονάδα της αστυνομίας από τη μια πλευρά και μια μικρή ομάδα νεαρών τρομοκρατών της άκρας αριστεράς από την άλλη, δείχνοντας μας μια κοινωνία, την ισραηλινή, στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Με τις αιχμηρές εικόνες του, τον ανελέητο ρυθμό του μοντάζ και μια συνεχή ένταση, ο Nadav Lapid είχε δημιουργήσει μια ταινία κοφτερή σαν λεπίδι, ρίχνοντας μια ανελέητη ματιά στα κακώς κείμενα της χώρας του. Το Policemen τιμήθηκε με το Ειδικό Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής του Λοκάρνο.
Την επόμενη δεκαετία ο Nadav Lapid ακολούθησε μια απαράμιλλη πορεία, συνεχίζοντας να εξερευνά, από μια άκρως προσωπική σκοπιά, τις ανοιχτές πληγές της σημερινής ισραηλινής κοινωνίας. Η σχέση του σκηνοθέτη με το κράτος του Ισραήλ είναι παθιασμένη, βίαιη, γεμάτη θυμό, αγανάκτηση και πόνο. Το προσωπικό τραύμα του Nadav Lapid είναι πρωτίστως ένα εθνικό τραύμα. Αυτή η σχέση αγάπης και μίσους για τη χώρα του διατρέχει σαν μια κόκκινη κλωστή ολόκληρο το έργο του από το 2014 μέχρι σήμερα και εκφράζεται σε μια σειρά ταινιών με αυτοβιογραφικό χαρακτήρα.
Οι επόμενες τρεις ταινίες του: το Haganenet (2014), το Synonimes (2019) και το Ahed’s Knee, που παρουσιάστηκε στο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ Καννών, αποτελούν μέρος μιας τριλογίας που απεικονίζει τη ζωή του σκηνοθέτη σε τρεις διαφορετικές στιγμές της: το Hagagenet ήταν αφιερωμένο στην παιδική ηλικία, το Synonimes στη νεότητα και το Ahed’s Knee στο παρόν της ωριμότητας.
Γραμμένα με τη φροντίδα και τον πλούτο ενός αυθεντικού λογοτεχνικού έργου, τα σενάρια του Nadav Lapid εμπνέονται και εξερευνούν το θέμα της γλώσσας: της ποιητικής γλώσσας στο Hahagenet, ο πρωταγωνιστής της οποίας είναι ένα παιδί με έμφυτο το χάρισμα της ποίησης, και της ξένης γλώσσα στο Synonimes, ο νεαρός πρωταγωνιστής της οποίας, έχοντας βρεθεί στο Παρίσι όπως και ο ίδιος ο Nadav Lapid στα νιάτα του, μαθαίνει γαλλικά αποστηθίζοντας ολόκληρες σελίδες ενός λεξικού συνωνύμων.
Το Ahed’s Knee αποτελεί, κάτω από αυτή την σκοπιά, μια εξαίρεση: το σενάριο είναι, από λογοτεχνική και γλωσσική άποψη, ιδιαίτερα απλοϊκό σε σύγκριση με εκείνο των προηγούμενων ταινιών του. Σε αυτή την ταινία η δύναμη των λέξεων αντικαθίσταται από την κραυγή, από την ύβρη, από το ξέσπασμα και είναι έκφραση ενός πόνου που δεν μπορεί πλέον να ειπωθεί μόνο με λέξεις. Με αυτή την έννοια, το Ahed’s Knee είναι ίσως η πιο ριζοσπαστική ταινία του Nadav Lapid, έκφραση μιας πηγαίας και άμεσης ανάγκης επικοινωνίας. Ο ίδιος ο Nadav Lapid λέει ότι έγραψε αυτό το σενάριο μέσα σε δύο μόνο βδομάδες, ενώ η συγγραφή του Synonimes του είχε πάρει δεκαοκτώ μήνες και αυτή του Haganenet δεκαπέντε.
Το Ahed’s Knee είναι μια ταινία αντιθέσεων: όσο πιο δυνατός είναι ο πόνος, τόσο μεγαλύτερος είναι ο θυμός και η οργή με την οποία εκφράζεται.
Σε μια πρώτη ματιά, η ταινία παρουσιάζεται σαν μια ωμή καταγγελία κατά του κράτους του Ισραήλ που περιγράφεται ευθέως σαν ένα ολοκληρωτικό, εθνικιστικό και μιλιταριστικό σύστημα που επιβάλλει στους πολίτες του ένα μονοσήμαντο τρόπο σκέψης και δεν ανέχεται καμία διαφωνία, αλλά πέρα από αυτό το πρώτο πιο εμφανές επίπεδο, το περιεχόμενο της ταινίας είναι πιο σύνθετο. Το Ahed’s Knee είναι, κατά κάποιο τρόπο, κτισμένο πάνω σε ένα κενό, σε μια απουσία, σε ένα πένθος και φέρει τα ίχνη τους.
Η ταινία, που γράφτηκε δύο μήνες μετά το θάνατο της μητέρας του σκηνοθέτη, είναι αφιερωμένη σε αυτήν. Η μητέρα του, που έπασχε από καρκίνο του πνεύμονα, είχε επιμεληθεί προσωπικά το μοντάζ όλων των ταινιών του. Το πρόσωπο της αναφέρεται σε όλη την ταινία: o πρωταγωνιστής βλέπει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της, κινηματογραφεί και σχολιάζει τα τοπία γύρω του για να της τα στείλει, μια και είναι άρρωστη, και να μοιραστεί μαζί της τις εμπειρίες του. Κάτω από αυτό το πρίσμα αυτή είναι ίσως και η πιο προσωπική ταινία του Nadav Lapid.
Οι ομοιότητες μεταξύ της βιογραφίας του σκηνοθέτη και του μυθιστορηματικού σωσία του είναι όντως άμεσες στο Ahed’s Knee. Πρωταγωνιστής είναι ο Y, ένας σαραντάρης σκηνοθέτης τον οποίο υποδύεται ο Avshalom Pollak, που προετοιμάζει μια ταινία εμπνευσμένη από την ιστορία της νεαρής Παλαιστίνιας ακτιβίστριας Ahed Tamimi. Η Ταμίμι, η οποία έγινε διάσημη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επειδή χαστούκισε δημοσίως έναν Ισραηλινό στρατιώτη, φυλακίστηκε, κάποιοι όμως υποστηρίζουν ότι θα έπρεπε να της δοθεί ένα πραγματικό μάθημα πυροβολώντας την στο γόνατο ετσι ώστε να μείνει ανάπηρη για πάντα.
Αυτή είναι η αρχή της ταινίας. Ο οργισμένος, ανήσυχος και ορμητικός τρόπος με τον οποίο κινηματογραφείται μας βυθίζει στον κόσμο ενός σκηνοθέτη που αρέσκεται στο να ανατρέπει τους κανόνες.
Το μοντάζ είναι γρήγορο, τα κοντινά πλάνα εναλλάσσονται με σπασμωδικές κινήσεις και η κάμερα μοιάζει συχνά να χάνει την ισορροπία της. Όλα περιστρέφονται και όλα γυρίζουν γύρω από τον Υ. Στην καρδιά του επικρατεί ανησυχία, στο κεφάλι του σύγχυση. Ο Υ έχει αρχίσει χάνει κάθε στήριγμα, κάθε επαφή με την πραγματικότητα. Η αποσπασματική και ασταθής εικόνα στο πρώτο μέρος της ταινίας εκφράζει ακριβώς αυτή την ψυχική κατάσταση. Ενώ οι εικόνες, και ο ίδιος ο πρωταγωνιστής, παλεύουν να βρουν κάποια σταθερότητα, μια απροσδόκητη πρόσκληση στην απομακρυσμένη κοιλάδα της ερήμου Arava για την παρουσίαση της τελευταίας του ταινίας προσφέρει στον Y μια ευκαιρία να ξεφύγει από την καθημερινότητά του. Σαν σανίδα σωτηρίας, ο άντρας προσκολλάται σε αυτή την ευκαιρία, επιβιβάζεται σε ένα μικρό, σαθρό αεροπλάνο και προσγειώνεται στη μέση μιας ξηρής, αμμώδους έκτασης όπου τον περιμένει η Yalom, την οποία υποδύεται με φινέτσα η Nur Fibak, μια ντόπια κοπέλα που έχει κάνει καριέρα στο ισραηλινό Υπουργείο Πολιτισμού. Χαμογελαστή και ευγενική, η Yalom, υποδέχεται τον δύστροπο Υ με ενδιαφέρον και σεβασμό, του εξηγεί ότι η πρόσκληση ήτανε δική της πρωτοβουλία και είναι ευτυχής που τον καλωσορίζει στη μικρή της τοπική κοινότητα. Πολύ ανοιχτή και ειλικρινής, η κοπέλα τού διηγείται την ιστορία της και το πώς κατάφερε να κάνει σταδιακά καριέρα από τοπική βιβλιοθηκάριος που ήτανε, μέχρι αναπληρώτρια διευθύντρια στο γραφείο του υπουργού Πολιτισμού. Του εξηγεί πως της προβολής που θα γίνει το απόγευμα θα προηγηθεί ένα μικρό κοκτέιλ και θα ακολουθήσει μια συνεδρία ερωτήσεων και απαντήσεων με το κοινό. Η Yalom, έχει κινητοποιήσει ολόκληρη την οικογένειά της που έχει ετοιμάσει τα πιάτα για τον μπουφέ, καθώς και όλους τους γνωστούς της προκειμένου να γεμίσει την αίθουσα με κοινό. Όλα φαίνεται να πηγαίνουν μια χαρά μέχρι την στιγμή που η κοπέλα ζητάει από τον Υ να συμπληρώσει και να υπογράψει ένα επίσημο έγγραφο στο οποίο ο σκηνοθέτης πρέπει να δηλώσει υπεύθυνα ποια θα είναι τα θέματα συζήτησης με το κοινό.
Το μακρύ χέρι της ισραηλινής κυβέρνησης φτάνει μέχρι την απομακρυσμένη έρημο Arava για να ελέγξει και να επιβάλει την άποψή του- ο κατάλογος των πιθανών θεμάτων συζήτησης που προτείνονται στο έγγραφο μάς λέει πολλά για την επιβολή μιας απόλυτης και πολύ συγκεκριμένης σκέψης στους πολίτες της χώρας. Όλα τα θέματα προβάλλουν με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο τη δόξα του ισραηλινού κράτους. Ο κατάλογος είναι στην πραγματικότητα ένα έντυπο λογοκρισίας που δεν προβλέπει, για παράδειγμα, ότι μπορεί κανείς να μιλήσει για την ισραηλινό-παλαιστινιακή σύγκρουση ή για το σεξ…
Ο σκηνοθέτης, που δεν έχει κρύψει ποτέ την επικριτική του στάση απέναντι στην κυβέρνηση της χώρας, αιφνιδιάζεται. Η ύπαρξη ενός τέτοιου εντύπου δεν είναι μια κινηματογραφική εφεύρεση, ο Nadav Lapid εξήγησε σε μια συνέντευξή του ότι είχε έρθει αντιμέτωπος με ένα παρόμοιο έγγραφο στην πραγματική του ζωή.
Το Ahed’s Knee είναι χτισμένο γύρω από τη σχέση έλξης-απόρριψης μεταξύ του Y, του alter ego του σκηνοθέτη, και της Yalom, έναν ευγενικό μεν αλλά όχι λιγότερο ύπουλο εκπρόσωπο της κρατικής εξουσίας. Η σύγκρουση μεταξύ του Υ και της Yalom είναι αναπόφευκτη, οι εντάσεις συσσωρεύονται
και οι ανατροπές διαδέχονται η μία την άλλη. Στο πλαίσιο αυτής της διαπροσωπικής σχέσης, ο Nadav Lapid μας προσφέρει ένα άκρως ξεκάθαρο, βάναυσα επικριτικό λογύδριο προς το ισραηλινό κράτος σε μια σεκάνς όπου ο Y, με φόντο την έρημο, φωνάζει όλες του της σκέψεις κατάμουτρα στην Yalom, με εντυπωσιακή μανία και σφοδρότητα.
Οι χαρακτήρες του Y και της Yalom ώμος δεν είναι μονοσήμαντοι, αντιθέτως σκιαγραφούνται με φινέτσα. Ο Nadav Lapid καταφέρνει με μεγάλη δεξιοτεχνία να αλλάξει τα χαρτιά στο τραπέζι αρκετές φορές: ο Y δεν είναι τόσο ξεκάθαρος όσο φαίνεται και η Yalom είναι πολύ πιο ανθρώπινη και ευαίσθητη από ό,τι θα περίμενε κανείς. Η πραγματικότητα είναι πάντα πολύπλοκη και αντιφατική.
Μια πνοή τρέλας και αυτοσαρκασμού διατρέχει ολόκληρη την ταινία, προσφέροντάς μας μερικές υπέροχες σκηνές, όπως αυτή στην οποία παίζει ο Yoram Honig – που στην πραγματική του ζωή είναι μέλος της ισραηλινής επιτροπής κινηματογράφου. O Yoram υποδύεται έναν κάτοικο της περιοχής που του έχει προσφερθεί να βοηθήσει οδηγώντας τον σκηνοθέτη από εδώ και από εκεί στην περιοχή της Arava. Την εντελώς ρεαλιστική σκηνή των δύο ανδρών στο αυτοκίνητο διαδέχεται ένα εντελώς αναπάντεχο στιγμιότυπο στο οποίο βλέπουμε τον άνδρα να ροκάρει στο ρυθμό ενός ποπ τραγουδιού στο σαλόνι του, απελευθερώνοντας έτσι όλη την ανατρεπτική δύναμη των εικόνων.
Το Ahed’s Knee, που γράφτηκε αυθόρμητα και γυρίστηκε με μικρό προϋπολογισμό σε μόλις δεκαοκτώ ημέρες, είναι μια ελεύθερη ταινία, μια γροθιά στο στομάχι, ένα ψυχεδελικό ταξίδι στα βάθη της ερήμου και στη βασανισμένη ψυχή ενός Ισραηλινού που πρέπει να συμβιβαστεί με μια χώρα που τιμά και ένα κράτος που τον καταπιέζει.
Η αυτοβιογραφική τριλογία του Ναντάβ Λαπίντ τελειώνει με τη συνειδητοποίηση μιας προσωρινής ήττας. Περιμένουμε με ενδιαφέρον την συνέχεια….
*Η ταινία Ahed’s Knee προβλήθηκε στις 8 Ιουλίου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών.
