Ένας Ακέραιος Άνθρωπος (A Man of Integrity)

Ένα ακόμη αξιόλογο ιρανικό δράμα έρχεται στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες, μάλιστα βραβευμένο από το τμήμα Ένα Κάποιο Βλέμμα του φεστιβάλ των Καννών, του οποίου ο σκηνοθέτης, Μοχάμαντ Ρασούλοφ συνεχίζει μέχρι και σήμερα να παραμένει υπό περιορισμό στη χώρα του.

Σταθερά καλό το ιρανικό σινεμά παρέχει απλόχερα ταινίες, που ήρθαν στις αίθουσες και άλλες που ανακαλύψαμε σε φεστιβάλ και πιθανόν να δούμε στο μέλλον, όλες τους με τα ίδια κοινά χαρακτηριστικά, σενάριο δυναμίτη, αριστοτεχνικά στημένα πλάνα, σχετικά αργή ροή αφήγησης και μόνο τους απαραίτητους διαλόγους, αλλά έντονα εκφραστικά πρόσωπα και στιβαρές ερμηνείες χαρακτήρων. Χαρακτήρων που όχι μόνο βγαίνουν από την υπόθεση του σεναρίου, αλλά εκφράζουν και την ίδια τη χώρα που δείχνει μια άσβεστη δίψα, μια συνεχή ανάγκη να βγει μπροστά και να μιλήσει και το κάνει μέσω της καλλιτεχνικής έκφρασης των δημιουργών της, που καταπιάνονται κυρίως με ηθικά και κοινωνικά ζητήματα.

Ο Ακέραιος άνθρωπος είναι άλλη μια τέτοια ταινία, έχοντας στο επίκεντρο της μια φτωχική οικογένεια, έναν αντιδραστικό πατέρα που η κόντρα του με το σύστημα του απαγόρευσε να βρει εργασία ανάλογη των σπουδών του και αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί στην επαρχία και να ασχοληθεί με τη γη και την ιχθυοκαλλιέργεια χρυσόψαρων, μια μάνα που από την αγάπη για τον άντρα της τον ακολούθησε και έγινε διευθύντρια στο τοπικό σχολείο και το μικρό παιδί τους. Μια μεγάλη ιδιωτική εταιρεία έχοντας αγοράσει τις γύρω εκτάσεις ενδιαφέρεται να εξαγοράσει τη γη της οικογένειας και αυτοί αν και με χρέη στην τράπεζα προσπαθούν να την κρατήσουν.

Το βασικό χαρακτηριστικό του 35χρονου Ρέζα είναι ότι αρνείται να συνθηκολογήσει ή να διαπραγματευτεί αλλά πεισμώνει όλο και περισσότερο και προτάσσει όλο και με περισσότερη πυγμή τη γροθιά του κόντρα στο μαχαίρι. Στην αρχή της ταινίας δείχνει έτοιμος να λαδώσει τους τραπεζικούς για να αποφύγει να πληρώσει όλο το χρέος, τελικά όμως τελευταία στιγμή χωρίς κουβέντες και τυμπανοκρουσίες, αλλά και χωρίς να συζητήσει με τη γυναίκα του, παίρνει την απόφαση να πουλήσει το αυτοκίνητο του για να ξεχρεώσει ολόκληρο το ποσό. Αυτό πάνω κάτω θα γίνεται σε όλη την ταινία. Στη συνέχεια, θα εμπλακεί σε τσακωμό με τοπικό «προύχοντα» του χωριού, πρωτοπαλίκαρο της ιδιωτικής εταιρείας και θα καταλήξει φυλακή. Όμοια και η γυναίκα του θα κινηθεί και αυτή μόνη της, αυτόνομα για να βοηθήσει τον άντρα της, δε θα δοκιμάσει ιδιαίτερα να τον μεταπείσει γνωρίζοντας ότι είναι αγύριστο κεφάλι, αλλά θα πέσει κι αυτή σε απρόσμενες ξέρες.

Ειδοποιός διαφορά στους χαρακτήρες είναι ότι δεν είναι ανυποψίαστοι ή αγνώμονες για το πως «δουλεύει» η κοινωνία που ζουν. Βλέποντας τους και το πως ενεργούν αναρωτιέται κανείς πως καταφέρανε και φτάσανε ως εδώ ζωντανοί. Κι όμως. Δεδομένου και του παρελθόντος τους, όλη η ζωή τους δεν είναι τίποτα άλλο από μια ελεύθερη πτώση, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει από όταν έφυγαν -ή διώχτηκαν από την πόλη και κατέληξαν στο χωριό, αναζητώντας την ηρεμία. Η μεγάλη «εταιρεία» όμως μοιάζει να τους ακολούθησε κι αυτή ξωπίσω θέλοντας να τους δώσει τη χαριστική βολή.

Εδώ προβάλλονται και οι όποιες ενστάσεις για τη δομή και το ηθικόν δίδαγμα της ταινίας αλλά και την τελική ειρωνεία του τίτλου. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ο Ρέζα δεν αλλάζει, παρά μένει «ακέραιος» με στυλωμένα τα πόδια σε όλη την ταινία, δεν είναι όμως ακριβώς έτσι τα πράγματα. Βλέπουμε και τους δυο χαρακτήρες μας να παίρνουν όλο και πιο μη ορθολογικές αποφάσεις, να μετατρέπονται ουσιαστικά όλο και περισσότερο στους ανθρώπους που μισούν, αυτούς που τους απειλούν. Διότι ένα αγρίμι γίνεται περισσότερο επικίνδυνο όταν νιώθει ότι το εγκλωβίζουν. Όταν ο κλοιός θα κλείσει ασφυκτικά, όταν πλέον ο Ρέζα δε θα έχει τίποτα να χάσει, τότε μόνο θα μπορέσει να γίνει το ίδιο τρομακτικός με το τέρας που καλείται όλη του τη ζωή να αντιμετωπίσει, για όλες τις προηγούμενες μάχες που έχασε. Με τη διπλωματική ευελιξία να έχει πάει «περίπατο» η ταινία εξετάζει σε κάθε απόφαση του και το τίμημα το οποίο καλείται να θυσιάσει, που είναι όλο και μεγαλύτερο. Μοιάζει όμως τελικά να είναι χαμένος πολύ πριν καταφέρει να δώσει την τελική μάχη, ίσως μοιρολατρικά να ήταν εξαρχής καταδικασμένος.

Αυτή η μοιρολατρική αντιμετώπιση δείχνει έναν προβληματικό, αντιδραστικό άνθρωπο, που αποτραβιέται τακτικά σε μια σπηλιά για να χαλαρώσει κάνοντας θερμά λουτρά και απολαμβάνοντας ένα ποτάκι, όπως αντίστοιχα ένα ζευγάρι που ενώ αγαπιέται δεν επικοινωνεί ούτε λαμβάνει από κοινού αποφάσεις. Η ταινία έχει πράγματα να πει, αλλά επιλέγει αργούς ρυθμούς και επικεντρώνεται υπερβολικά στο ζευγάρι αφήνοντας τους υπόλοιπους χαρακτήρες επιφανειακά ανεπτυγμένους.

[toggle title=”Σημείωμα της Παραγωγής”]

Έχω μέχρι στιγμής δημιουργήσει έξι ταινίες, καμία από τις οποίες δεν έχει προβληθεί ποτέ στο Ιράν – παρόλο που οι ιστορίες τους διαδραματίζονται εκεί. Τα «σαγόνια» της λογοκρισίας έχουν κλείσει όλους τους χώρους. Ανεξάρτητοι κινηματογραφιστές, που δεν εξαρτώνται από κρατικούς πόρους για τις παραγωγές τους, αναζητούν συνεχώς τρόπους για να παρακάμψουν τη λογοκρισία. Για να αποφύγουμε τα μάτια των λογοκριτών και να παρακάμψουμε τους κανόνες τους, είτε υποβάλλουμε σενάρια των οποίων οι αφηγήσεις περιορίζονται στο εσωτερικό ενός διαμερίσματος ή επιλέγουμε να κάνουμε γυρίσματα όσο το δυνατόν πιο μακριά από το πεδίο δράσεώς τους. Ωστόσο, όλη αυτή η εφευρετικότητα συχνά καταλήγει να εγκαταλείψουμε ορισμένα από τα κοινά εργαλεία της κινηματογραφίας: χρησιμοποιώντας μικρές και μη επαγγελματικές κάμερες, έχοντας μόνο έναν κάμεραμαν και όχι προηγμένες τεχνικές φωτισμού, γράφοντας απλές αφηγήσεις… – τρόπους που οι ανεξάρτητοι κινηματογραφιστές καταφεύγουν για να κρατήσουν την παραγωγή τους μακριά από την παρενόχληση των λογοκριτών.

Στις ταινίες που έχω γυρίσει, έχω χρησιμοποιήσει αυτές τις πρακτικές ενώ προσπαθώ πάντα να κρατώ στην αφήγηση τη δομή της τελικής κόπιας που στερείται οποιασδήποτε ορατής παρουσίας των περιορισμών της λογοκρισίας. Η ιστορία του «Ακέραιου ανθρώπου» ήταν τέτοια που καθιστούσε πρακτικά αδύνατη την παραγωγή με τέτοιες πρακτικές. Η ιστορία ήταν τόσο σημαντική στα μάτια μου, ώστε μου ήταν αδιανόητο να υπάρχουν οι περιορισμοί της λογοκρισίας από την πρώτη στιγμή στη δομή της ταινίας. Η παραγωγή του δεν ήταν εύκολη. Και παρόλο που έχει απαγορευτεί στο Ιράν, δεν έχω παραιτηθεί από την προσπάθεια να πάρω εντέλει άδεια. Εν τω μεταξύ, συνεχίζω να αναζητώ καινοτόμους τρόπους για να παρακάμψω τη λογοκρισία αποφεύγοντας παράλληλα κινηματογραφικούς περιορισμούς στην παραγωγή.

[/toggle]

[toggle title=”Συνέντευξη με το σκηνοθέτη”]

Είναι μέρος αυτής της ιστορίας βασισμένο σε ανθρώπους ή σε καταστάσεις της πραγματικής ζωής;

Κανονικά οι ιστορίες που με ενδιαφέρουν σχετίζονται με το περιβάλλον γύρω μου. Οι χαρακτήρες μου βασίζονται στους γύρω μου. Στο μυαλό μου μπορώ να βρω αναφορές για τα γεγονότα και τους χαρακτήρες αυτής της ταινίας. Ψάχνω μόνο γύρω μου. Λέω τις ιστορίες μου και μέσα τους κάνω τις ερωτήσεις μου. Πολλά ερωτήματα έχουν παραμείνει από την παιδική μου ηλικία. Για παράδειγμα, όταν τα βιβλία ιστορίας μας στο σχολείο έλεγαν ότι, πριν από εκατοντάδες χρόνια, οι βασιλείς έχουν κυβερνήσει τους ανθρώπους υποβάλλοντας τους στην καταπίεση και την αδικία, αναρωτιόμουν πώς είναι δυνατόν; Νομίζω ότι εξακολουθώ να αναζητώ τις ίδιες ερωτήσεις.

Πώς επηρεάζει η λογοκρισία του Ιράν τη δημιουργική διαδικασία της παραγωγής σας; Η σχέση σας με τις αρχές ποιες είναι;

Συχνά λέγεται ότι οι «συναντήσεις» με τη λογοκρισία και τους περιορισμούς οδηγούν σε περισσότερη δημιουργικότητα για τον καλλιτέχνη. Αλλά αυτό δεν είναι πάντα αλήθεια. Τελικά φτάνουμε σε ένα σημείο κορεσμού που οδηγεί σε απελπισία για τον καλλιτέχνη. Όταν η λογοκρισία δεν μας επιτρέπει να συνδεθούμε με το ακροατήριό μας, πρέπει να δοκιμάζουμε έμμεσους και λεπτούς τρόπους εργασίας για να αποφύγουμε την κατάθλιψη και το περιθώριο. Από την άλλη πλευρά, όταν η σύνδεσή μας με το ακροατήριό γίνεται περιορισμένα, σταδιακά η δουλειά μας γίνεται σαν μονόλογος. Στη συνέχεια θα πρέπει να βρούμε μια θεραπεία για αυτό το πρόβλημα. Ο ίδιος μηχανισμός λογοκρισίας που μας έχει αναγκάσει στο περιθώριο, χειραγωγώντας την εικόνα μας και τη δουλειά μας (η οποία δεν είναι πάντα διαθέσιμη στο κοινό), κατευθύνει και τα συναισθήματα της πλειοψηφίας των ανθρώπων προς τα ιδανικά τους.

Είναι λίγο απογοητευτικό – αλλά υπάρχουν πάντοτε μερικοί άνθρωποι γύρω μας που αναζητούν την αλήθεια. Το κύριο μέλημά μου παραμένει το ίδιο και μετά από τόσα χρόνια έχουμε αναπτύξει μια αμοιβαία συνεργασία, κατανόηση και σεβασμό. Ακόμη και με όλα αυτά, εξακολουθούμε να αντιμετωπίζουμε απροσδόκητα προβλήματα κατά τη διάρκεια της παραγωγής. Για παράδειγμα, στον «Ακέραιο άνθρωπο» υπάρχει ένας ευαίσθητος ρόλος που απαιτεί έναν καλό ηθοποιό. Ήταν πιθανό λόγω του θέματος και του φόβου της λογοκρισίας, κανείς να μην ήθελε να παίξει έναν χαρακτήρα που δεν είναι ένας μουσουλμάνος και του οποίου η θρησκεία δεν έχει οριστεί από την ιστορία. Παρόλα αυτά, ξεκίνησα προσφέροντας αυτόν τον ρόλο σε έναν έναν τους στενούς μου φίλους. Κανείς δεν δέχτηκε να παίξει το ρόλο.

Φτάσαμε στα γυρίσματα και δεν είχαμε ακόμη ηθοποιό. Ήμουν πολύ ανήσυχος, μέχρι που συνέβη κάτι ενδιαφέρον. Οι βοηθοί μου βρήκαν έναν πολύ διακεκριμένο ηθοποιό που δέχτηκε να παίξει. Έφευγε από την Τεχεράνη το βράδυ και έφτασε στα γυρίσματα το πρωί. Ήταν πολύ κουρασμένος, αλλά έπρεπε αμέσως να παίξει γιατί δεν είχαμε πολύ χρόνο. Ανησυχούσα αν θα ήταν έτοιμος ή όχι. Ταυτόχρονα, με ενδιέφερε να μάθω τι έγινε και δέχτηκε αυτόν τον ρόλο. Μίλησα μαζί του λίγο πριν την έναρξη των γυρισμάτων. Ήξερε τα πάντα. Κατάλαβε πολύ καλά τον χαρακτήρα και μου είπε ότι γνώριζε ανθρώπους που έχουν την ίδια εμπειρία. Ήταν προφανές ότι το κίνητρό του για την αποδοχή αυτού του ρόλου ήταν να εκφράσει την αίσθηση του προς αυτήν την αδικία. Έπαιξε τον ρόλο πολύ ήρεμα και χωρίς φόβο.

Η σχέση του κύριου χαρακτήρα σας με την εξουσία είναι επίσης κάπως παράδοξη;

Αυτό το παράδοξο είναι το αποτέλεσμα του σεβασμού της ηθικής του κύριου πρωταγωνιστή, επειδή οι κοινωνικές αξίες του περιβάλλοντος γύρω του βρίσκονται σε άμεση αντίθεση με τις ηθικές του αρχές. Σε τέτοιες συνθήκες, η κοινωνική δομή, όπως αυτή που ζει ο πρωταγωνιστής, συνεχίζει ανεξάρτητα. Εάν δεν υπακούς στο σύστημα διαδεδομένων αξιών μιας π.χ. Εταιρείας, το οποίο φαίνεται να είναι απόλυτα ανήθικο, θα γίνεις αντιληπτός ως ένας ξένος και ένας ταραχοποιός.

Πείτε μας για την Εταιρεία στην ταινία.

Στην ιστορία μας, «Η Εταιρεία» είναι ένας τόπος όπου η πολιτική, τα χρήματα και η δύναμη είναι αλληλένδετα. Ένας τόπος όπου, λόγω της κοινωνικής δομής του, έχει επιρροή στο χωριό. Έχει παραβιάσει τις κοινωνικές αξίες και, δυσαρεστημένοι από αυτή τη δομή, πολλοί από τους κατοίκους του χωριού προτιμούν να συνδέονται με το κυβερνών σύστημα και όχι να προσπαθούν να επιφέρουν μεταρρυθμίσεις και αλλαγές στις συνθήκες.

Μήπως το χρυσόψαρο-πρωταγωνιστής στην ταινία αντιπροσωπεύει κάτι στο Ιράν, συμβολικά;

Ο ιρανικός λαός, ως μέρος των εορτασμών της Πρωτοχρονιάς, εμφανίζει το χρυσόψαρο ως σύμβολο της ζωτικότητας και της ανταμοιβής. Ωστόσο, επιλέγοντας αυτό το σύμβολο για τον Ρεζά, ήθελα να εξηγήσω ένα μέρος του χαρακτήρα του. Αν και ο Ρεζά φαίνεται να είναι ένας γκρινιάρης και θορυβώδης χαρακτήρας, με την ψυχρότητα στο βλέμμα του, κατά βάθος έχει μια τρυφερή ψυχή. Είναι σαν ένα σαλιγκάρι που έχει κρυφτεί μέσα στο σκληρό κέλυφός του.

Τι γίνεται στο σπήλαιο στο οποίο ο Ρεζά βρίσκει καταφύγιο για να αποφεύγει την πίεση της καθημερινής ζωής;

Η μοναξιά που ο Ρεζά επιλέγει, δείχνει ότι έχει εγκαταλείψει την ελπίδα ότι θα λάβει χώρα οποιαδήποτε αλλαγή. Απομονώνεται από το περιβάλλον του έτσι ώστε αν δεν μπορεί να εφαρμόσει την αλλαγή, τουλάχιστον δεν θα είναι μέρος της αλυσίδας της διαφθοράς που τον περιβάλλει. Αυτή η μοναξιά τον έκανε να κρυφτεί στο κέλυφός του. Κάθε φορά που πηγαίνει στο ιαματικό λουτρό στο σπήλαιο, βρίσκει κάποια δύναμη που του επιτρέπει να συνεχίσει. Πηγαίνοντας στην πισίνα του ζεστού νερού είναι γι’ αυτόν ένα εσωτερικό ταξίδι, όπου συναντά τον εαυτό του πίνοντας μερικά ποτήρια σπιτικό κρασί, ξεχνώντας για μια στιγμή τις κακουχίες της ζωής.

Μπορείτε να μας μιλήσετε για την ξέφρενη και δραματική ακολουθία που δείχνει την επίθεση από τα πουλιά;

Η αλληλουχία των πτηνών πήρε μορφή καθώς αναπτύχθηκε η ιστορία. Ακόμη και όταν γράψαμε αυτή τη σειρά στο σενάριο, δίσταζα. Κατά την παραγωγή των ταινιών μου, είμαι πολύ κουρασμένος για να κάνω χρήση οποιασδήποτε τεχνητής συσκευής. Αλλά η ιστορία με πήγε εκεί. Από κάθε άποψη, η επίθεση των πτηνών στο σενάριο ήταν σωστή και αποτελεσματική, αλλά φοβόμουν να το κάνω με το CGI. Φοβόμουν ότι δεν θα ταιριάζει με το είδος των ιστοριών που λέω στις ταινίες μου. Τελικά αποφάσισα να κρατήσω αυτό το τμήμα στην ιστορία και προσπάθησα να το κάνω με τρόπο που δεν θα ήταν αντίθετο με τον τύπο μου.

Πώς αναπτύξατε τη δυναμική μεταξύ του παντρεμένου ζευγαριού Reza και Hadis;

Η σχέση του Hadis με τον Reza είναι υποστηρικτική. Θέλει να κρατήσει την οικογένειά της. Η Hadis είναι μια ισχυρή γυναίκα και είναι προφανές ότι έχει μητρική συμπεριφορά, παράλληλα με το ρόλο της ως συζύγου του Reza. Λόγω της δουλειάς της, η Hadis έχει επίσης περισσότερη κοινωνική επαφή με τον έξω κόσμο. Αντιλαμβάνεται τη μοναξιά του συζύγου της, αλλά δεν είναι μόνος του. Έτσι, όταν φτάσουν σε ένα αδιέξοδο, εύκολα υποκύπτει στις κυριαρχικές κοινωνικές αξίες. Προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τις διασυνδέσεις και τις πηγές της στο σχολείο όπου εργάζεται για να λύσει τα προβλήματα του Reza. Ακόμη και όταν εκδοθεί η δικαστική απόφαση, συμβουλεύει τον Reza να συμπεριφέρεται όπως άλλοι για να βγει από αυτό το αδιέξοδο – να πληρώσει τους ανθρώπους και να κάνει τους απαραίτητους συμβιβασμούς. Η Hadis δεν αποδέχεται τη διαφαινόμενη ρήξη μεταξύ του Reza και της κοινωνίας στην οποία ζουν. Ξέρει ότι αν είναι σκληρή με μπροστάρη τον Reza, όλες οι πόρτες στη ζωή τους θα κλείσουν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Hadis λειτουργεί ως ένα είδος μόνωσης μεταξύ του Reza και της κοινωνίας.

Για εσάς, το σύστημα στο Ιράν έχει αντηχήσεις στις δυτικές κουλτούρες;

Τα καταπιεστικά συστήματα μοιράζονται κάποιες ομοιότητες. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι μερικοί από τους ανθρώπους στο Ιράν σήμερα μπορούν να ταυτιστούν με τις εμπειρίες του ρουμανικού λαού στην εποχή του Τσαουσέσκου. Στο Ιράν η πολιτική δομή βασίζεται σε μια θρησκευτική βάση εξουσίας κι όχι σε μια κομμουνιστική δικτατορία, αλλά αυτό δεν φαίνεται να έχει μεγάλη διαφορά. Φυσικά, αυτό δεν είναι όλη η ιστορία. Η ταινία «Ένας ακέραιος άνθρωπος» ανησυχεί περισσότερο για τη δομή που έχει δημιουργήσει ένα τέτοιο καθεστώς. Σε αυτή τη δομή, η κοινωνική καταπίεση τούς τιμωρεί αυτόματα που δεν εμπλέκονται στη γραμμή και υποκύπτουν στις κυβερνητικές κοινωνικές αξίες.

[/toggle]

[toggle title=”Βιογραφικό σκηνοθέτη Μοχάμαντ Ρασούλοφ”]

Γεννήθηκε το 1973 στην πόλη Σιράζ του Ιράν. Ξεκίνησε την καριέρα του σκηνοθετώντας μικρού μήκους ταινίες. Η πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, The Twilight, παρουσιάστηκε σε πολλά φεστιβάλ, μεταξύ των οποίων του Λοκάρνο και του Μόντρεαλ. Η δεύτερη ταινία του, Iron Island, προβλήθηκε το 2005 στο «Δεκαπενθήμερο των Σκηνοθετών» του Φεστιβάλ Καννών. Το 2010, συνελήφθη και κατηγορήθηκε «για εχθρικές πράξεις και προπαγάνδα ενάντια στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν». Καταδικάστηκε σε 6ετή φυλάκιση, και απαγόρευση της σκηνοθετικής του δραστηριότητας ή 20ετή εξορία από τη χώρα του. Ενώ βρισκόταν προσωρινά εκτός φυλακής σε αναμονή της απόφασης για την έφεσή του, γύρισε το Αντίο κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες.

Φιλμογραφία:

2002 The Twilight

2005 Iron Island

2008 Head Wind (doc)

2009 The White Meadows

2011 Bé omid é didar/Goodbye

2013 Dast-neveshtehaa nemisoozand

[/toggle]