Σμαράγδα Νιτσοπούλου: “Καναρίνια στο Ορυχείο” του Α’ Νεκροταφείου

Μια από τις ευχάριστες εκπλήξεις του 8ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου, ήταν η ταινία “Θάνατος υπό Έλεγχο” της Σμαράγδας Νιτσοπούλου. Η ταινία περιπλανιέται ανάμεσα στους όμορφους τάφους – μνημεία του Α’ Νεκροταφείου Αθήνας και συνομιλεί με επαγγελματίες του χώρου, που τηρούν τα μαγαζιά τους τριγύρω από το νεκροταφείο τηρώντας μια παράδοση που πολλές φορές πάει τουλάχιστον τρεις γενιές πίσω. Επαγγέλματα “ταμπού” που ακόμα κι οι ίδιοι γνωρίζουν ότι αν τα αναφέρουν σε κάποιους πιθανώς να εισπράξουν μια αποστροφή, όχι απαραίτητα για τη φύση της δουλειάς τους αλλά λόγω της φοβίας τους για το θάνατο ή την ταύτιση τους με τον πόνο της απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου.

Παρά το μακάβριο θέμα που πραγματεύεται, η Σμαράγδα Νιτσοπούλου, καταφέρνει με μαεστρία, με φρεσκάδα αλλά και πολύπλευρη έρευνα, να μας παρουσιάσει μια ανάλαφρη, γεμάτη ανάταση και θετική αύρα ταινία. Έχει μάλιστα ακόμα και χιουμοριστικές στιγμές, χωρίς να χάνει στιγμή το σεβασμό και τη συγκέντρωση στο θέμα της. Κερδίζοντας την οικειότητα των ομιλητών της, καταφέρνει να μας εισάγει στην καθημερινότητα τους και να αποσπάσει ειλικρινείς απαντήσεις πάνω στην πραγματικότητα του χθες και του σήμερα όλων αυτών των “επαγγελμάτων του θανάτου”. Από τα ωραιότερα επίσης, για εμένα στοιχεία, οι μικρές βόλτες στους τάφους, που όπως σωστά λέγεται και στην ταινία, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και θα έπρεπε κάποια στιγμή ολόκληρος ο χώρος να θεωρηθεί και να προστατευθεί ως μουσειακό μνημείο.

–  Πως προέκυψε η ιδέα για αυτό το ντοκιμαντέρ και η ήταν η προηγούμενη επαφή σου με το Α’ Νεκροταφείο; 

Η ιδέα για το ντοκιμαντέρ ξεκίνησε από την γενικότερη καλλιτεχνική μου ενασχόληση με το ζήτημα της μνήμης και του θανάτου. Επίσης είμαι και η ίδια κάτοικος της περιοχής του Μετς. Ζώντας στην περιοχή παρατήρησα το παράδοξο ότι η ζωή μας περιστρεφόταν γύρω από το νεκροταφείο. Είναι το σημείο συνάντησης, το σημείο περιπάτων αλλά και το αρχιτεκτονικό τοπόσημο που μας βοηθάει να εξηγούμε το που μένουμε. Αυτή η “εξοικείωση” μιας ολόκληρης γειτονιάς με τον θάνατο μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρουσα και ήθελα να την εξερευνήσω παραπάνω. 

– Το τελετουργικό αυτό γύρω από τη διαδικασία ταφής και τα συναφή επαγγέλματα τι πιστεύεις ότι αποκαλύπτουν για την ανθρώπινη φύση; 

Δεν θεωρώ ότι είναι τυχαία η θέση που έχει το ζήτημα του θανάτου και τα ταφικά έθιμα σε κάθε θρησκεία. Αποτελούν σημαντικά πολιτιστικά “καναρίνια στο ορυχείο” για την σχέση των κοινωνιών με τη ζωή. Ενώ κάθε πολιτισμός μπορεί να έχει διαφορετικές αντιλήψεις, ο φόβος του θανάτου είναι κοινός παρονομαστής. Μιλώντας με του ανθρώπους που έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με το “μοιραίο” όπως το αποκάλεσε και ο κύριος Πάπιος, είδα ότι ο καθένας και η καθεμία είχαν διαφορετικές προσεγγίσεις αλλά σίγουρα όλοι το σκέφτονταν έντονα και όλοι είχαν τα πλάνα τους για το πως θα ήθελαν να διαχειριστούν οι συγγενείς τους εκείνη την ώρα. Αυτός ήταν και ο λόγος που ονόμασα το ντοκιμαντέρ “Θάνατος υπό έλεγχο”. Υπάρχει η ανθρώπινη ανάγκη να ελέγξουμε το άγνωστο και το τρομακτικό. Να γνωρίζουμε ότι το θείο και το ανθρώπινο θα είναι με το μέρος μας όταν πια εμείς δεν θα μπορέσουμε να επιβάλλουμε την επιλογή μας. 

– Πως πιστεύεις ότι η “τέχνη του θανάτου” και τα σχετικά επαγγέλματα επηρεάζουν και επηρεάζονται από την τοπική ταυτότητα και ζωή;

Η γειτονιά του Μετς έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία χρόνια. Πολλά από τα καταστήματα που σχετίζονταν με το νεκροταφείο έχουν κλείσει και έχουν αντικατασταθεί από μπαρ και καφέ. Οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές ασχολούνται με τα επαγγέλματα αυτά 2 και 3 γενιές. Έχτισαν την γειτονιά αν θες. Κάποιοι δεν βλέπουν τις αλλαγές με “καλό μάτι” ενώ κάποιοι είναι πιο ανεκτικοί. Πιστεύω ότι όσο υπάρχει το νεκροταφείο στη γειτονιά θα εξακολουθεί να είναι ο πυρήνας της ακόμα κι αν μετατραπεί σε γλυπτοθήκη και αρχαιολογικός χώρος. Ήδη πραγματοποιούνται καλλιτεχνικά δρώμενα μέσα στο νεκροταφείο και το γράφουν και οι τουριστικοί οδηγοί.  Αυτή η αλλαγή δε νομίζω ότι θα σταματήσει και για αυτό ήθελα να αποτυπώσω τον χαρακτήρα του Μετς όσο ακόμα υπάρχουν οι “παλιοί” να πουν τις ιστορίες τους. Η αλλαγή στη σύνθεση καταστημάτων στο Μετς υποδηλώνει μέχρι ένα βαθμό και την  αλλαγή στην αντίληψη των Ελλήνων για τη θρησκεία και την ταφή. Μπορώ να σου πω σε προσωπικό επίπεδο πάντως, ότι το να βλέπεις κάθε πρωί πηγαίνοντας στη δουλειά σου τουλάχιστον 3 νεκροφόρες και “κοράκια” να γκρινιάζουν στην κίνηση “πάτε πιο γρήγορα ρε, τρεις θα τον κουβαλήσουν τον άνθρωπο;”, σου αλλάζει την οπτική σχετικά με τον θάνατο.  Βγάζει ένα κομμάτι της μυσταγωγίας από την εξίσωση και το φέρνει στο ανθρώπινο επίπεδο που νομίζω βοηθάει πολύ στην αποδοχή του θανάτου.

– Αν δει κανείς πόσο ευρεία γκάμα σχετικών επαγγελμάτων καλύπτεις φαίνεται ότι η απουσία κάποιου ιερέα που λειτουργεί στο Α’ Νεκροταφείο ήταν συνειδητή επιλογή;

Από τη μία μεριά ναι, ήταν συνειδητή επιλογή. Δεν ήθελα να προσεγγίσω το θέμα από θρησκευτική σκοπιά και φοβόμουν ότι αν το συμπεριελάμβανα θα κυριαρχούσε της συνολικότερης ιδές της εργατικής ματιάς. Από την άλλη, οι ιερείς του νεκροταφείου δεν είναι στοιχεία της γειτονιάς. Δεν υπάρχει εκκλησία στο Μετς και άρα σχετικό εκκλησίασμα ώστε να συνδέεται άμεσα με τη ζωή των ανθρώπων. Οι ιερείς είναι περαστικοί από εδώ.

– Μέσα από τις μεγάλες γαλήνιες βόλτες ανάμεσα στους τάφους, του τότε και του σήμερα, διέκρινες  αλλαγές στη σχέση κάθε εποχής με το θάνατο και την ταφή;

Μαθαίνεις πολλά για τους ζωντανούς και τους νεκρούς από τη βόλτα στο Α’ Νεκροταφείο. Όπως μαθαίνεις πολλά και για τους ίδιους τους Έλληνες και την ιστορία τους. Όσο αστείο ή αναμενόμενο κι αν σου φαίνεται, αυτό που παρατήρησα από την πρώτη στιγμή είναι η ταξική διάσταση που έχει. Είναι τιμή για κάποιον να ταφεί στο Α’ Νεκροταφείο και μετά υπάρχουν οι τυπικές ταξικές διαβαθμίσεις. Ποιοι τάφοι έχουν θέα στην Ακρόπολη, που είναι οι διάσημοι καλλιτέχνες, που είναι οι πολιτικοί και οι μητροπολίτες κλπ. Αυτό είναι ένα σύγχρονο χαρακτηριστικό βέβαια. Οι τάφοι των πολεμιστών του ’21 για παράδειγμα είναι πολύ πιο ταπεινοί και κρυμμένοι και όποια χαρακτηριστικά μεγαλείου υπάρχουν, προστέθηκαν στη συνέχεια. Φυσικά, πλέον δεν υπάρχουν και τα μνημεία με την αντίληψη του 18ου και 19ου αιώνα όπου το κύρος των ζωντανών έπρεπε να αντικατοπτρίζεται και στον θάνατο. Είναι κοινός τόπος η ανάγκη για μνημόνευση και συνέχεια αλλά ο τρόπος που αυτό επιτυγχάνεται έχει αλλάξει βαθιά. Όσο τραγικό κι αν είναι σαν γεγονός, το ότι οι σύγχρονοι, απλοί άνθρωποι θα πάψουν να έχουν μνημείο σε 3 χρόνια ενώ οι παλαιοί έχουν έναν εγκόσμιο σελιδοδείκτη στο νεκροταφείο ακόμα και 100 χρόνια αφότου τάφηκαν, είναι μία αδικία που δεν ξέρω πως γίνεται διαχειρίσιμη. 

– Εσύ προσωπικά τι άποψη είχες για αυτά τα επαγγέλματα ‘ταμπού’ γύρω από τον θάνατο πριν την ταινία και αν άλλαξε αυτή μετά από τη γνωριμία με τους ανθρώπους στην ταινία;

Ως κάτοικος του Μετς, είχα σχέσεις με τους πρωταγωνιστές μου πολύ πριν τα γυρίσματα. Βέβαια, η διαδικασία της συνέντευξης είναι κάτι πολύ διαφορετικό. Ήταν άνθρωποι που δεν τους είχε ζητήσει κανείς να μιλήσουν για τα επαγγέλματά τους. Όταν ξεκινήσαμε τα γυρίσματα είχα μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα σχετικά με το τι θέλω να πω μέσα από το ντοκιμαντέρ και τι ύφος ήθελα να έχει. Τελικά τόσο εγώ όσο και η ταινία αλλάξαμε στην πορεία. Σαν επαγγέλματα δεν τα φοβόμουν και δεν είχα δισταγμούς σχετικά με την βαθύτερη γνωριμία με αυτά. Θεωρούσα ότι θα υπάρχει μία πιο βαθιά φιλοσοφική προοπτική, που όντως υπήρχε, αλλά ανέβλυσαν ζητήματα πολύ πιο “γήινα”. Αυτό που με εξέπληξε περισσότερο, ίσως λόγω αφέλειας από μέρους μου, ήταν η οικονομική πλευρά αυτού του κλάδου που δεν είχα καταλάβει πόσο σημαντική είναι. Είναι ένας πολύ επικερδής κλάδος και αυτό έχει επηρεάσει και τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτόν. Επίσης κάποια στοιχεία θρησκευτικού περιεχομένου ή ακόμα και ρατσισμού που υπάρχουν ήταν απροσδόκητα. Για παράδειγμα, μπορεί ένα άτομο άλλης θρησκείας να εργάζεται σε έναν κλάδο που κατεξοχήν εξυπηρετεί ορθόδοξους; Πήρα πολλές απαντήσεις με διαφορετική σκοπιά. Δεν μετανιώνω που δεν τα συμπεριέλαβα στην ταινία αλλά εμένα προσωπικά με επηρέασαν βαθιά.

– Ποια είναι τα σχέδια σου για το μέλλον, έχεις ξεκινήσει να ετοιμάζεις κάτι επόμενο; 

Τον Μάρτιο που μας πέρασε ολοκλήρωσα τα γυρίσματα για τη νέα πειραματική μικρού μήκους που ετοιμάζω. Είναι βασισμένη σε μία γραμμή από το βιβλίο του Ray Bradburry “Τα χρονικά του Άρη”. Γυρίστηκε  σε ένα μοναδικό τοπίο στην Τήνο και έχει θέμα την ταυτότητα, την σχέση μας με τη φύση και την προσαρμοστικότητα. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα ξεκινήσει το φεστιβαλικό της ταξίδι μέσα στον Μάιο. Υπάρχουν ακόμα ένα-δύο σενάρια για μικρού μήκους και ντοκιμαντέρ που βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της επεξεργασίας.