Ο “Πολίτης Κέιν” και η αποδόμηση του αμερικάνικου ονείρου

Σκηνοθεσία: Όρσον Γουέλς

Σενάριο: Όρσον Γουέλς Χέρμαν Μάνκιεβιτς

Παίζουν: Όρσον Ουέλς,Τζόζεφ Κόττεν, Ντόροθι Κόμινγκορ, Άγκνες Μουρχεντ, Τζορτζ Κουλούρις, Ρέι Κόλλινς

Βραβείο Όσκαρ Πρωτότυπου Σεναρίου 1942

Η εμβληματική ταινία του Όρσον Ουέλς έχει απασχολήσει πολλούς θεωρητικούς του κινηματογράφου, αποδομώντας την σκηνή – σκηνή και συζητώντας για τον ευρηματικό νεαρό – τότε – σκηνοθέτη.

Με παγκόσμια αναγνώριση και έντονη επιρροή στην τέχνη του κινηματογράφου, το “μεγαλείο” της ταινίας αναγνωρίστηκε από τους Ευρωπαίους κριτικούς στα μέσα της δεκαετίας του ’50, όταν ο θεωρητικός του κινηματογράφου Αντρέ Μπαζέν ανακάλυψε το μοντέλο μιας καινούργιας κινηματογραφικής αισθητικής, βασισμένης όχι στο μοντάζ αλλά στη λήψη πλάνων σεκάνς. Ο Ουέλς χρησιμοποίησε τη mise-en-scene, φέρνοντας την επανάσταση στην έβδομη τέχνη.

Ο “Πολίτης Κέιν” (1941) ξεκινά με το θάνατο του Τσαρλς Φόστερ Κέιν, ο οποίος, λίγο πριν ξεψυχήσει, ψιθυρίζει τη λέξη “rosebud”, μια λέξη – μυστήριο που πάνω της χτίζεται όλο το φιλμ. Ένας νεαρός δημοσιογράφος αναλαμβάνει να βρει τι σήμαινε η λέξη αυτή για τον μεγάλο Αμερικανό επιχειρηματία, απαντώντας στα ερωτήματα του θεατή για το ποιος ήταν ο Κειν και τι είναι το rosebud.

Με την τεχνική των φλας μπακ, ο Ουέλς επιλέγει να αφηγηθεί την ιστορία του ήρωά του ξεκινώντας από την παιδική του ηλικία και φτάνοντας στην αμύθητη περιουσία που έχτισε ως μεγιστάνας του Τύπου αλλά και την αποξένωση και απαξίωση που δέχτηκε λόγω της μεγαλομανίας και του εκκεντρικού του χαρακτήρα. Εκείνο  που ξάφνιασε την εποχή εκείνη είναι ο μοντέρνος τρόπος κινηματογράφησης του Ουέλς, η πολυμορφία του ύφους, οι τεχνικές καινοτομίες και η αέναη φιλοσοφική αναζήτηση για τις σημαντικές ανθρώπινες αξίες.

Ως προς το ύφος, η ταινία φέρει αρκετές επιρροές από τον κινηματογράφο του Τζον Φορντ, τον ρεαλισμό (κυρίως με τη χρήση του βάθους στα πλάνα) και τον γερμανικό εξπρεσιονισμό (με μπαρόκ στοιχεία να κυριαρχούν στα σκηνικά, την ασπρόμαυρη φωτογραφία και την κίνηση της κάμερας). Όλα αυτά τα στοιχεία περιπλέκονται αρμονικά καθ’ όλη τη διάρκεια, με τις αλλαγές των πλάνων να έρχονται «φυσικά», χωρίς να κουράζουν ή να σοκάρουν τον θεατή.

Τεχνικά, ο Ουέλς χρησιμοποιούσε ευρυγώνιους φακούς, δίνοντας βάθος στο κάδρο και η δράση εξελίσσεται τόσο μπροστά όσο και πίσω. Η χρήση ενός τέτοιου φακού επιτρέπει στον σκηνοθέτη την ανάπτυξη μεγάλων σκηνών, εμπλουτισμένων με όλα όσα χρειάζεται ο θεατής για να καταλάβει την ψυχοσύνθεση του Τσαρλς Κέιν, όσο προχωρά η εξέλιξη της ταινίας. Επίσης, χρησιμοποιεί απότομα cut για να σοκάρει τον θεατή, ενώ κάνει έξυπνη χρήση του μοντάζ, κυρίως στο κομμάτι της απομόνωσης του Κειν από τους πάντες. Η σκηνή του γεύματος με την γυναίκα του είναι η πιο χαρακτηριστική, με το ζευγάρι να κάθεται κοντά, στην αρχή γεμάτο τρυφερότητα και αγάπη, καταλήγοντας να κάθονται μακριά σε ένα τεράστιο τραπέζι αμίλητοι, διαβάζοντας ανταγωνιστικές εφημερίδες! Τέλος, ο Ουέλς έκανε εξαιρετική δουλειά και στο ηχητικό μοντάζ επιδιώκοντας άλλοτε να δείξει το πέρασμα του χρόνου και άλλοτε τη σύγκρουση.

Παρακολουθώντας πιο προσεκτικά την ταινία, θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για μια ξεκάθαρη απεικόνιση αυτού που λέμε “αμερικάνικου ονείρου”. Κατά τη διάρκεια της προβολής, θίγονται τρία θέματα: ο πλούτος, η εξουσία και η αγάπη. Και εκεί έρχονται ερωτήσεις όπως “τα δύο πρώτα αποκλείουν το τρίτο;”  ή “μια ζωή που έχει τα δύο πρώτα αλλά όχι το τελευταίο αξίζει να την ζει κανείς;”. Ο Κέιν είναι ένας άντρας συναισθηματικά παγωμένος, χωρίς δυνατά πιστεύω, άνθρωπος των ποσοτήτων, συλλέκτης, ανίκανος να αγαπήσει αν και την αποζητά. Φροϋδική προσωπικότητα που ψάχνει απεγνωσμένα σε όλη του τη ζωή να βρει αυτό που κάποτε του πήραν, τον αμόλυντο από τα πλούτη εαυτό του.

Όσο για το “rosebud”; Μόνο ο θεατής ανακαλύπτει τι πραγματικά είναι στην καταπληκτική τελευταία σκηνή. Κομμάτι της παιδικής του ηλικίας, όταν όλα ήταν αθώα και ήρεμα, με την οικογένειά του να τον αγαπά για αυτό που είναι και όχι για την οικονομική του ευρωστία.

Ο “Πολίτης Κέιν” που σκηνοθέτησε, έγραψε και έπαιξε ο ίδιος ο Όρσον Ουέλς δεν είναι μια απλή αφήγηση της ζωής μιας περσόνας, αλλά ένα ψυχογράφημα που ο θεατής προτίθεται να κάνει μετά το τέλος της προβολής στον ίδιο του τον εαυτό. Ταινία σταθμός που πρέπει να δούμε και να ξαναδούμε και να ξαναδούμε.

* Ο “Πολίτης Κέιν” θα προβληθεί στις 13 Αυγούστου στο Χυτήριο Θέατρο (Ιερά Οδός 44, Κεραμεικός) στις 21.00 μ.μ / είσοδος ελεύθερη