Ψυχή στα γόνατα

Πολωνία, 1962. Η νεαρή δόκιμη μοναχή Άννα, ετοιμάζεται να δώσει τον όρκο στο Καθολικό γυναικείο μοναστήρι που μεγάλωσε. Πριν απ’αυτό όμως, καθ’ υπόδειξη της Ηγουμένης, επιβάλλεται να γνωρίσει την μοναδική συγγενή της, την πρώην εισαγγελέα Βάντα Γκρούζ, αδελφή της μητέρας της Ρόζας. Η Άννα είναι ορφανή από γονείς οι οποίοι πέθαναν κατά τη διάρκεια της γερμαν.κατοχής στη χώρα, στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο.

Η ταινία του Pawel Pawlikowski  IDA (με Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας για το 2014) ξεκινάει υπό το ξύλινο βλέμμα του Ιησού- στο εναρκτήριο πλάνο βλέπουμε τη γλυκύτατη Άννα (εξαίρετη στον πρώτο μόλις ρόλο της η Agata Trzebuchowska) να καθαρίζει με προσοχή ένα άγαλμα του Χριστού. Ακόμα κι ο Θεός χρειάζεται φρεσκάρισμα σε τακτά διαστήματα…

Ξεκινάει λοιπόν υπό τη σκέπη του (άδειου;) βλέμματος του Θεού, για ν’αποδυναμώσει βαθμηδόν την παρουσία του, ιδίως σε ό,τι αφορά την Άννα, αυτό το κορίτσι που αποφάσισε να του αφοσιωθεί, προετοιμαζόμενο να δώσει ” όρκο αγνότητας, πενίας και υπακοής”. Η Άννα που με το καλημέρα, μαθαίνει απ’την αινιγματική και απόμακρη θεία της ότι είναι Εβραία και το αληθινό της όνομα είναι Ίντα Λέμπενσταϊν (η έτερη Agata της ταινίας, η Kulesza, που υποδύεται την τρομερή Βάντα, είναι απλώς συγκλονιστική κι έχει δέσει θαυμάσια με την ήσυχη Ίντα).

Η Ίντα που ετοιμάζεται ν’απαρνηθεί τον εκκοσμικευμένο βίο του σεξ, του έρωτα, των κινδύνων, της δουλειάς, γιά χάρη του Ιησού, γνωρίζεται με μία “εκπρόσωπο” αυτού του βίου, τη θεία της απ’την πλευρά της μητέρας της.

Η ταινία του Pawlikowski εκτός από ένα ασπρόμαυρο διαμαντάκι αισθητικής με μέγιστο Ηθικό εκτόπισμα, είναι και μιά ευφυέστατη απεικόνιση της πείρας και της απουσίας της. Η γλυκειά και αθόρυβη Ίντα, με τα υπέροχα μαύρα, σαν ελαφιού, ματάκια της, συμβολίζει την αθωότητα, τον προφυλαγμένο και ασκητικό βίο που έρχεται κατ’ αρχήν, σ’ αντίθεση με τον “μέσα σ’ όλα” περιπετειώδη βίο που ενσαρκώνει η γοητευτική και αυστηρή εισαγγελέας Βάντα. Όσα δεν είναι η Ίντα, είναι η Βάντα, βλέποντάς τις δίπλα-δίπλα, την κυνική που τα έχει ζήσει όλα και την άπειρη που δεν έχει ζήσει τίποτα (ενσαρκωμένες τόσο πειστικά απ’τις δύο ηθοποιούς) συνειδητοποιείς πως η ταινία του Pawlikowski με την ωραιότατη φωτογραφία που δομείται αποκλειστικά στο ασπρόμαυρο έχει πάρα πολλά να προσφέρει στον θεατή, σίγουρα όχι μόνο σ’αισθητικό επίπεδο.

Στην ταινία του Pawlikowski, τα “κάδρα” περικλείουν καρδιές που βουλιάζουν στην ανείπωτη θλίψη, μοιάζουν να συμπιέζουν τα πρόσωπα στο έδαφος, τα πρόσωπα κινούνται στο κάτω μέρος της εικόνας. Αν προσέξει κανείς, θα παρατηρήσει πως η δράση εκτυλίσσεται εκεί,χαμηλά, σα να βαραίνει η πραγματικότητα και κυρίως το παρελθόν πάνω στους (αντι)ήρωες.

“Ξέρω ποιός βοήθησε και ποιός πρόδωσε Εβραίους στον πόλεμο” λέει εκφοβιστικά η αυστηρή Βάντα σε κάποιον χωρικό που μασάει τα λόγια του σχετικά με την οικογένειά της. Η Βάντα που επί χρόνια μετά τον πόλεμο, απένειμε δικαιοσύνη στ’ όνομα των Κομμουνιστικών αρχών, αυτή η πιστή συντρόφισσα που περηφανεύεται συγκρατημένα ότι “είχα στείλει πολλούς στην αγχόνη”, στέκεται τώρα συντετριμμένη μπροστά στην τρομερή κι αβάσταχτη αλήθεια για την οικογένειά της (και της Ίντα βεβαίως) και δεν κάνει τίποτα. Αντικρύζει τον άνθρωπο που ευθύνεται για το ξεκλήρισμα της οικογένειάς της και στέκεται αμίλητη, αυτή, η “Κόκκινη Βάντα”.

Σ’ αυτή την ταινία, δεν παρατηρούμε μόνο τη βαθμιαία προσέγγιση των δύο, μέχρι πρότινος απομακρυσμένων, συγγενών (κοινός τόπος σε πολλά δράματα), παρατηρούμε επίσης την σταδιακή αποκάλυψη όχι μόνο της οικογεν.τραγωδίας αλλά και της εθνικής σαπίλας, της ένοχης μνήμης που προσπαθεί να κρυφτεί κάτω απ’τα κομμουνιστικά ιδεώδη.

Εχθρούς του λαού έστελνε στην αγχόνη η Βάντα,η οποία συνειδητοποιεί αηδιασμένη το ποιόν κάποιων μελών αυτού του λαού- για τον οποίο κι αυτή πολέμησε. Οι δυό τραγικές φιγούρες, η συνεσταλμένη κοπελίτσα και η έμπειρη δικαστικός, συναντιούνται τελικά επί συναισθηματικού εδάφους. Η έξοχη Kulesza με την ερμηνεία της μας προσφέρει μία συγκλονιστική (και αμετάκλητα συγκλονισμένη) Βάντα, η οποία νιώθει τελικά τρυφερότητα γι’ αυτό το ορφανό κορίτσι που σώθηκε ως εκ θαύματος, θέλει να προστατεύσει την ανηψιά της, χωρίς όμως να της στερήσει τη χαρά της ζωής.

Η Ίντα τώρα, είναι τελικά πιό αποφασισμένη απ’ όσο δείχνει και επιλέγει την οδό του αναχωρητισμού, αφού ήλθε, είδε κι έμαθε (υπάρχει ένα χαρακτηριστικό πλάνο με τις δυό γυναίκες μετά τη φοβερή αποκάλυψη, όπου αποχαιρετιούνται φορώντας λευκά η Ίντα του μοναχισμού, και μαύρα η Βάντα του κοσμικού βίου, το οποίο ενέχει έναν ειρωνικότατο συμβολισμό, δεδομένου ότι τα χρώματα που φορούν συμβολίζουν το αντίθετο απ’ το είδος ζωής που διήγαν (το λευκό σημαίνει το εκδηλωμένο/το φανερωμένο, ενώ το μαύρο σημαίνει το απόκοσμο/το μη εκδηλωμένο).

Το φινάλε της ταινίας με μουσική υπόκρουση μία αγαπημένη σύνθεση του J.S.Bach, είναι η απεικόνιση της επιλογής ζωής που κάνει η Ίντα.

Και η Βάντα; η γοητευτική και “ψημμένη” Βάντα τί πράττει;

Νομίζω πως η κορυφαία σεκάνς  και καρδιά της ταινίας  είναι  αυτή της μοιραίας  πράξης  της πρώην εισαγγελέως.

Σε μία απολύτως  συγκλονιστική  σκηνή , η Βάντα κάνει αυτό που  μόνο άνθρωπος  με ενεργή ακόμη συνείδηση/ευαίσθητο ψυχισμό  κάνουν, έχουν το σθένος να κάνουν- κι αυτή όπως  και η ανηψιά της, έμαθε και επέλεξε ν’αναχωρήσει, αηδιασμένη πλέον  και ανίκανη  να διαχειριστεί αυτή  τη γνώση. Η φοβερή ερμηνεία  της Kulesza  σφραγίζει  αυτό το δράμα υψηλής ασθητικής  και χαμηλότονης  οδύνης.

“Το παρελθόν δεν είναι νεκρό. Στην πραγματικότητα  δεν είναι καν παρελθόν” γράφει ο Φώκνερ.Το παρελθόν  επιδρά, διαποτίζει και καθορίζει  λίγο ή πολύ το παρόν μας. Το να ζείς, ακόμα και με την έννοια της αντιμετώπισης  του παρελθόντος, είναι τελικά ζήτημα θάρρους.