Ο Μίκαελ Γκράβερσεν μιλά για το «Ονειρεύομαι τη Δανία»

Ο Γιασουλάχ ήρθε στη Δανία ολομόναχος, από το Αφγανιστάν, όταν ήταν 15 χρονών. Αν και βλέπει εφιάλτες με τον θείο του να προσπαθεί να τον σκοτώσει, στη Δανία έχει βρει ασφάλεια και φίλους. Όταν η αίτησή του για άσυλο απορρίπτεται και αυτός γίνεται 18, εξαφανίζεται από το κέντρο ασύλου, καθώς ετοιμάζονται να τον στείλουν πίσω στο Αφγανιστάν. Ζώντας παράνομα στην Κοπεγχάγη, αποφασίζει να φύγει για την Ιταλία με την ελπίδα ότι θα πάρει την άδεια παραμονής που θα του επιτρέψει να επιστρέψει στη Δανία που θεωρεί ότι είναι το σπίτι του. Αλλά η ζωή στην Ιταλία είναι πολύ διαφορετική απ’ ό,τι περίμενε…

Στο «Ονειρεύομαι τη Δανία», ο Δανός σκηνοθέτης Μίκαελ Γκράβερσεν ρίχνει μια σκληρή ματιά στο τι συμβαίνει σε ένα από τα πολλά ασυνόδευτα προσφυγόπουλα που εξαφανίζονται από τα κέντρα ασύλου της Δανίας και καταλήγουν στη σκοτεινή πλευρά της Ευρώπης.

Ο σκηνοθέτης -ο οποίος βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη για να παρουσιάσει το ντοκιμαντέρ του στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ- μίλησε στους Cinepivates για την προσφυγική κρίση και για τη δύσκολη ζωή των νεαρών προσφύγων που θέλουν να κάνουν την  Ευρώπη σπίτι τους.

Το «Ονειρεύομαι τη Δανία» ξεκινά εκεί που τελείωνε το προηγούμενο ντοκιμαντέρ σου, το “No Man’s Land”. Γιατί είναι τόσο σημαντικό για σένα να αφηγηθείς τις ιστορίες αυτών των παιδιών;

Ξεκίνησα πριν από σχεδόν τέσσερα χρόνια από μία περιέργεια για τα παιδιά και τους νέους πρόσφυγες που έρχονται στην Δανία και την Ευρώπη χωρίς οικογένεια. Εκείνη την περίοδο, μόνο μερικές εκατοντάδες παιδιά ερχόντουσαν στη Δανία κάθε χρόνο. Τώρα ο αριθμός αυτός έχει ανέλθει σε χιλιάδες.

Όταν ο Γιασουλάχ μου τηλεφώνησε μερικούς μήνες αφότου είχα τελειώσει το “No Man’s Land” και μου είπε ότι θα φύγει από το κέντρο και θα ζήσει παράνομα, ήξερα ότι έπρεπε να το καταγράψω. Να δω τι θα γινόταν και να τον συνοδεύσω στο ταξίδι του. Ήξερα ότι είχα μια μοναδική πρόσβαση και ότι η ιστορία ήταν πολύ σημαντική. Αλλά δεν γνώριζα πόσο επίκαιρη θα κατέληγε να είναι…

Στην ταινία βλέπουμε τον Γιασουλάχ, ένα νεαρό παιδί από το Αφγανιστάν, να προσπαθεί να βγάλει άδεια παραμονής, προκειμένου να μπορεί να μείνει στην Ευρώπη. Η ταινία ακολουθεί την πορεία του στη διάρκεια μερικών χρόνων. Πώς είναι η ζωή του σήμερα;

Βρίσκεται στην Ιταλία. Προσπαθεί να βρει ένα μέρος να μείνει και να βρει δουλειά. Αλλά το μέλλον είναι αβέβαιο για εκείνον, όπως και για άλλα αγόρια που βρίσκονται στην κατάστασή του. Επιθυμεί ακόμα να βρει ένα μέρος να μείνει και να ξεκινήσει τη ζωή του. Αλλά έρχεται αντιμέτωπος με τη ζωή στους δρόμους ή με μια ζωή στο έγκλημα. Καταφέραμε να συγκεντρώσουμε μερικά χρήματα μετά την τηλεοπτική προβολή του ντοκιμαντέρ στη Δανία, αλλά δεν ξέρω εάν θα είναι αρκετά για να τον βοηθήσουν στο μέλλον.

Έχεις μία ανθρωπιστική προσέγγιση στο ντοκιμαντέρ. Δεν παρατηρείς απλά, αλλά παίρνεις μέρος στη δράση, είσαι πρόθυμος να βοηθήσεις όπου είναι δυνατόν. Πόσο σημαντικό είναι αυτό για σένα και πώς αισθάνεσαι για την προσέγγιση που θέλει τον κινηματογραφιστή να μην παρεμβαίνει οτιδήποτε και αν συμβεί στο υποκείμενο του ντοκιμαντέρ του;

Σπούδασα στο National Film and Television School στη Βρετανία. Η σχολή είχε μία έντονη παράδοση στην παρατήρηση και επηρεάστηκα από το direct cinema της δεκαετίας του 1960. Αλλά στο “Ονειρεύομαι τη Δανία” δεν μπορούσα απλά να είμαι παρατηρητής. Σε κάποια στιγμή ο Γιασουλάχ κατέρρευσε και έχασε τη μνήμη του. Ήμουν μαζί του και έμαθα ότι το καλύτερο πράγμα που μπορούσα να κάνω ήταν να μην τον πιέζω και να του δώσω χώρο.

Αυτό ήταν και ένα σημείο καμπής όχι μόνο για μένα αλλά και για αυτά που θέλω να αφηγηθώ. Νομίζω ότι είναι σημαντικό εμείς οι Ευρωπαίοι να δώσουμε χώρο στους πρόσφυγες και να μην απαιτούμε και να μην προσπαθούμε να τους αλλάξουμε. Δεν μπορούμε να είμαστε παθητικοί και την ίδια ώρα να θέλουμε να παρεμβαίνουμε και να είμαστε μέρος της ζωής τους.

Όταν κινηματογραφείς ένα πρόσωπο, έχεις την ευθύνη να βοηθάς εάν μπορείς. Προσπάθησα να βοηθήσω όσο περισσότερο μπορούσα, άλλα ακόμα αισθάνομαι αδύναμος μπροστά σε ορισμένες καταστάσεις και νιώθω ότι θα μπορούσα να βοηθήσω κι άλλο – για παράδειγμα όταν ο Γιασουλάχ καλείτο να κοιμηθεί στους δρόμους. Γενικά, πιστεύω ότι δεν μπορείς να είσαι ουδέτερος ή αντικειμενικός ως κινηματογραφιστής. Πρέπει να είσαι υποκειμενικός και αληθινός στο συναίσθημα που θες να παρουσιάσεις ή στην ιστορία που θέλεις να αφηγηθείς.

Σε ένα τέτοιο πρότζεκτ είναι αναμενόμενο κάποιος να δεθεί συναισθηματικά με το υποκείμενο του ντοκιμαντέρ. Πόσο δύσκολο ήταν να συνεχίσεις να κινηματογραφείς χωρίς να παρεμβαίνεις;

Στην πραγματικότητα, η ενσυναίσθησή μου αμφισβητήθηκε πολύ στη διάρκεια των γυρισμάτων. Ο Γιασουλάχ είχε υψώσει άμυνες και το μεγαλύτερο διάστημα δεν με άφηνε να έρθω κοντά του. Ο ίδιος και πολλά άλλα αγόρια δεν εμπιστεύονται κανέναν. Εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο. Και ποτέ δεν ανοίγονται εντελώς. Ο Γιασουλάχ είχε επιθετική συμπεριφορά εξαιτίας των τραυμάτων που κουβαλούσε και έντονες εναλλαγές διάθεσης, καθώς προσπαθούσε να ελέγξει τα πάντα χωρίς να κατανοεί την κουλτούρα και το σύστημα της Ευρώπης. Ελάχιστες φορές χαμήλωνε τις άμυνές του και με άφηνε να κατανοήσω τι αντιμετώπιζε.

Δεν μπορούσα παρά να παρέμβω όποτε ήταν εφικτό. Στην ταινία μού απευθύνεται αρκετά. Επίσης, προσπάθησα να τον βοηθήσω όσο περισσότερο μπορούσα. Είτε με ένα γεύμα, ρούχα ή πληροφορίες. Αλλά δεν μπορούσα να αλλάξω την γενικότερη πίστη του. Δεν μπορούσα να του δώσω άδεια παραμονής. Μπορούσα να αφηγηθώ την ιστορία του και μέσω της δικής του ιστορίας και τις ιστορίες και τα προβλήματα άλλων αγοριών.

Προσπαθώντας να ακολουθήσεις ένα υποκείμενο όπως ο Γιασουλάχ  θα πρέπει να πήρες μεγάλο ρίσκο για την ολοκλήρωση της ταινίας. Τι ήταν αυτό που φοβήθηκες περισσότερο στη διάρκεια των γυρισμάτων; 

Φοβήθηκα πολές φορές ότι η ταινία δεν θα τελείωνε ή δεν θα ολοκληρωνόταν. Στη διάρκεια των γυρισμάτων, πολλές φορές η ταινία (και εγώ) βρισκόμασταν αντιμέτωπη με μία σοβαρή κρίση εξαιτίας της κατάστασης ή της διάθεσης του Γιασουλάχ. Όσο περισσότερο πιεζόταν νοητικά και από άλλα αγόρια ο Γιασουλάχ, τόσο περισσότερο δεν ήθελε να τον κινηματογραφώ. Ήταν μία συνεχής διαπραγμάτευση και χρειαζόταν υπομονή. Προσπαθούσα να του κάνω το χατήρι και να μην τον κινηματογραφώ για παράδειγμα με άλλα άτομα. Πέρασα πολύ χρόνο μαζί του χωρίς να τον κινηματογραφώ. Θα πήγαινα και θα έμενα δύο εβδομάδες μαζί του χωρίς να γυρίζω καθόλου.

Σταδιακά αισθανόμουν περισσότερο απελπισμένος, καθώς είχα βάλει πολλά δικά μου χρήματα στο πρότζεκτ και είχα οφειλές στην τράπεζα. Οικονομικά βρισκόμουν υπό μεγάλη πίεση. Είχα μία συζήτηση με την ψυχολόγο του πρότζεκτ και εκείνη μου είπε ότι πρέπει να δεχθώ το γεγονός ότι η ταινία μπορεί να μην ολοκληρωθεί. Έπρεπε να μπορώ να απομακρυνθώ από την ταινία. Αυτό βοήθησε και τη σχέση μου με τον Γιάσι.

Στην ταινία, κάποια στιγμή ο Γιασουλάχ γίνεται σκιά του εαυτού του, ενώ βρίσκεται στην Ιταλία. Δεν μιλάτε απευθείας για τις δυσκολίες που αντιμετώπισε εκεί. Τι ακριβώς συνέβη;

Κοιμόταν στους δρόμους και ζούσε σε καθεστώς μόνιμης ανασφάλειας. Ήταν ένα περιβάλλον επιβίωσης του ισχυρότερου και εκείνος δεν ήξερε ποιον να εμπιστευτεί. Είχε αρκετά τραύματα από την προηγούμενη ζωή του και η αναμονή στην Ιταλία τον επηρρέασε νοητικά και έχασε το μυαλό του. Μετά από αυτό αισθανόταν τσακισμένος. Όταν τα αγόρια είναι σε δράση και προσπαθούν να ξεφύγουν, δεν είναι οι χειρότερες στιγμές. Οι χειρότερες στιγμές είναι όταν δεν μπορούν να αναλάβουν δράση και πρέπει να περιμένουν. Τότε βγαίνουν στην επιφάνεια οι δαίμονες και τα τραύματά που κουβαλούν.

Ξεκίνησες τα γυρίσματα πριν αρχίσουν να έρχονται στην Ευρώπη χιλιάδες πρόσφυγες από τη Συρία και άλλες χώρες και το ντοκιμαντέρ σου μοιάζει εξαιρετικά επίκαιρο. Ποια είναι η άποψή σου για την αντίδραση της Ευρώπης στην προσφυγική κρίση;

Νομίζω ότι είναι τεράστιο πρόβλημα το ότι δεν μοιραζόμαστε το «βάρος» στην Ευρώπη. Καταλαβαίνω γιατί πολλές χώρες κλείνουν τα σύνορά τους, αλλά αυτό δεν είναι λύση. Οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης θα πρέπει να βοηθήσουν χώρες όπως η Ελλάδα και η Ιταλία και να κατανείμουν τους πρόσφυγες ισομερώς στην Ευρώπη, να αποζημιώσουν τις πιο φτωχές χώρες που δέχονται πρόσφυγες. Θα έπρεπε, επίσης, να στηρίξουν τις γειτονικές στη Συρία χώρες. Ένας από τους βασικούς λόγους που ο μεγάλος αριθμός προσφύγων φτάνει στην Ευρώπη είναι επειδή οι χώρες και οι προσφυγικοί καταυλισμοί (στις γειτονικές στη Συρία χώρες) είναι σε τόσο άσχημη κατάσταση. Θεωρώ πολύ προβληματικό το γεγονός ότι κλείνουμε τα σύνορα και αφήνουμε τους πρόσφυγες αποκλεισμένους στην Ελλάδα δημιουργώντας «ασφυξία».

 

Το τελευταίο διάσημα έχουμε δει σε ορισμένες χώρες την άνοδο της ακροδεξιάς ιδεολογίας που στηρίζεται στην προσφυγική κρίση. Πιστεύεις ότι έρχονται πιο σκοτεινές ημέρες για την Ευρώπη;

Είναι δύσκολο να πω. Την ώρα που η ακροδεξιά ιδεολογία γίνεται πιο παρούσα, βλέπουμε την κοινωνία των πολιτών να δρα και να βοηθά. Στην Δανία έχουμε μία μεγάλη ομάδα που ονομάζεται Venligboerne (φιλικοί πολίτες) που προσπαθούν να βοηθήσουν τους πρόσφυγες και να τους βοηθήσουν να ενσωματωθούν. Νομίζω ότι αυτό που βλέπουμε είναι άνθρωποι που εκφράζουν τη γνώμη τους και αυτό είναι καλό. Και για το να μπορέσουν να απαντήσουν στην ακροδεξιά ιδεολογία.

Πρόσφατα η Δανία ψήφισε νόμο που επιτρέπει στην κυβέρνηση να κατάσχει τα πολύτιμα αντικείμενα μεταναστών, προκειμένου να πληρώσει για το κόστος ζωής τους. Ποια είναι η γνώμη σου για αυτόν τον νόμο;

Είναι γελοίος. Έχει προκαλέσει πολύ αρνητική προσοχή απέναντι στη Δανία και είναι μόνο συμβολικός. Είναι μια προσπάθεια να φοβηθούν οι πρόσφυγες και να μην έρθουν στη Δανία. Μέχρι στιγμής δεν έχουν κατασχεθεί χρυσαφικά και δεν νομίζω ότι ο νόμος θα χρησιμοποιηθεί ιδιαίτερα. Στον ίδιο νόμο αναφέρεται ότι οι πρόσφυγες θα πρέπει να περιμένουν τρία χρόνια πριν να μπορέσουν να ξανασυνδεθούν με τις οικογένειές τους. Αυτό έχει πολύ μεγαλύτερες συνέπειες από τα χρυσαφικά, αλλά έχει αποσπάσει πολύ λιγότερη προσοχή.

Εξαιτίας της προσωπικής σου εμπειρίας ως παιδί, δουλεύεις επίσης στο πρότζεκτ “The Children from H2”, για παιδιά που έχουν επιβιώσει από τον καρκίνο, ερευνώντας πώς επηρεάζει τους ανθρώπους το να έρχονται αντιμέτωποι με τον θάνατο σε τόσο νεαρή ηλικία. Πώς προχωρά αυτό το πρότζεκτ και τι άλλα σχέδια έχεις για το άμεσο μέλλον; 

Το «Ονειρεύομαι τη Δανία» υπήρξε τόσο χρονοβόρο και ψυχικά απαιτητικό που δεν μπορούσα να δουλέψω πάνω σε άλλα πρότζεκτ. Αλλά σχεδιάζω να δουλέψω σύντομα πάνω στο “The Children from H2”. Έχω μερικές ακόμα ιδέες που ελπίζω να μπορώ να εξερευνήσω. Επιθυμώ να κινηματογραφήσω τον φίλο του Γιασουλάχ, Μούσα, για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έλαβε άσυλο στη Δανία και θέλω να ακολουθήσω το ταξίδι του. Αλλά πρέπει να αφιερώσω χρόνο για να μπορέσω να προωθήσω το «Ονειρεύομαι τη Δανία» τόσο στη χώρα μου, όσο και στο εξωτερικό.

* Το ντοκιμαντέρ “Ονειρεύομαι τη Δανία” προβάλλεται στη Θεσσαλονίκη την Τετάρτη 16 Μαρτίου (19:00 στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης) και την Παρασκευή 18 Μαρτίου (18:00 στην αίθουσα Φρίντα Λιάππα).