Αφιέρωμα στο Queer Cinema: με αφορμή το Athens Pride 2015

(γράφει ο Τrelkovsky)

Έχει πάρτι το Σάββατο στην Κλαυθμώνος, ε;

Το Φεστιβάλ Υπερηφάνειας Athens Pride για 11η χρονιά μας καλεί να κάνουμε μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας και να “πάρουμε θέση” φωνάζοντας μαζί με χιλιάδες κόσμου ότι είναι OK να είσαι gay (ή, τέλος πάντων, ό,τι θες να είσαι). Τώρα αν εσύ θες να μείνεις στην ντουλάπα σου ή στο σπίτι σου, δικό σου πρόβλημα, αλλά οι Cinepivates σε σκέφτηκαν και θα σου δώσουν επιλογές για κινηματογραφικά υποκατάστατα, για να γιορτάσεις κι εσύ με τον τρόπο σου το σεξουαλικό σου προσανατολισμό.

Το queer έχει απασχολήσει τον κινηματογράφο από τα πρώτα του χρόνια, όμως πέρασε πολύς καιρός μέχρι να γυριστεί ταινία από μεγάλο στούντιο που να απευθύνεται ξεκάθαρα σε γκέι κοινό, με αποκλειστικά γκέι χαρακτήρες – πρωταγωνιστές. Αυτή ήταν το Boys In the Band του αμερικανού William Friedkin. Βασισμένη σε θεατρικό έργο, η ταινία παρουσιάζει μια παρέα φίλων που συγκεντρώνονται για να γιορτάσουν τα γενέθλια ενός από αυτούς. Οι χαρακτήρες περιλαμβάνουν όλη τη γκάμα ομοφυλόφιλων στερεότυπων, από τον κρυπτομοφιλόφιλο μέχρι την «τρελή αδερφή», αλλά αν λάβουμε υπόψη πότε κυκλοφόρησε η ταινία (1970), αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για μια συνειδητή προσπάθεια να ανατραπεί η στερεοτυπική εικόνα του θηλυπρεπή ομοφυλόφιλου χωρίς όμως να τον απορρίπτει. Παρεμπιπτόντως, ο Friedkin ξαναγύρισε στην γκέι θεματολογία δέκα χρόνια μετά με το Cruisιng, ένα μέτριο θρίλερ με τον Al Pacino.

Δε θα ασχοληθούμε με την ιστορία του queer cinema, πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι ακόμα και πριν το 1970, υπήρξαν στον εμπορικό κινηματογράφο πάμπολλες αναφορές στην ομοφυλοφιλία, ήταν όμως πάντα φευγαλέες ματιές χωρίς σοβαρότητα, υπονοήσεις, μεταφορές για άλλα θέματα και σύντομες αναφορές. Στην Ευρώπη για παράδειγμα, ο Luchino Visconti τολμά το 1969 να απεικονίσει τον τραβεστισμό και ένα γκέι όργιο, σχολιάζοντας όμως παράλληλα τη σαθρότητα του ναζισμού, στους περίφημους Καταραμένους (La caduta degli dei). Το 1975 ο Pier Paolo Pasolini έκανε κάτι παρόμοιο στο Salo, αλλά δεν ανήκουν αυτές οι ταινίες στο λεγόμενο queer cinema. Πολύ πιο κοντά σε αυτό είναι ο Θάνατος στη Βενετία του 1971 (Morte a Venezia), πάλι του Visconti, όπου ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας ηλικιωμένος κύριος που ερωτεύεται με τον δικό του τρόπο έναν έφηβο κατά τη διάρκεια των διακοπών του στη Βενετία. Και πάλι όμως, η ταινία δεν ανήκει καθαρά στη σφαίρα του queer. Είναι δοσμένη σαν ποίημα, ντυμένη πανέμορφα με τη μουσική του Μάλερ και μπορεί να έχει διάφορες αναγνώσεις.

Ας δούμε λοιπόν επιγραμματικά μερικές περιπτώσεις καλού queer κινηματογράφου, ενός κινηματογράφου που ασχολείται με τον ομοφυλόφιλο, τη λεσβία και την τρανς ως άνθρωπο με ολοκληρωμένο χαρακτήρα, είτε περιθωριοποιημένο, είτε ενταγμένο στην ετεροκανονική κοινωνία, πάντα όμως με ευαισθησία και ενίοτε με χιούμορ.

Η σεξουαλική ενηλικίωση είναι αγαπημένο θέμα στον κινηματογράφο. Αποτελεί πρόκληση και απαιτεί λεπτό χειρισμό εκ μέρους του σκηνοθέτη. Ένα επιτυχημένο παράδειγμα είναι το Du er ikke alene (1978) των Ernst Johansen και Lasse Nielsen, δανέζικο φιλμ, που διηγείται τα πρώτα σκιρτήματα δυο αγοριών σε ένα εσώκλειστο σχολείο. Τολμηρό όσο πρέπει, αρκετά ρεαλιστικό και κατά βάθος πολύ γλυκό, παρ’ όλες τις αδυναμίες του. Η σκηνή στο ντους, αν και προκάλεσε πολλά σχόλια από συντηρητικούς κύκλους, παραμένει δείγμα ευρωπαϊκής σκηνοθετικής γενναιότητας.

Με το θέμα του σχολικού έρωτα ασχολήθηκε και το πιο ανάλαφρο Beautiful Thing (1996) της βρετανίδας Hettie Macdonald, ταινία με αξέχαστους κωμικούς δεύτερους χαρακτήρες, που αποφορτίζουν το δράμα που ζει ο έφηβος Jamie – από τη μία θύμα μπούλινγκ και από την άλλη ερωτευμένος με το συμμαθητή του.

Ακόμα πιο ιδιαίτερο σε θεματολογία είναι το εξαιρετικό Tomboy (2011) της γαλλίδας Céline Sciamma, όπου ένα 10χρονο κορίτσι με δυσφορία φύλου συστήνεται ως αγόρι στο καινούργιο της σχολείο. Την παράσταση φυσικά κλέβει η μικρή πρωταγωνίστρια με τη φυσική της υποκριτική ικανότητα.

Μιλώντας για δυσφορία φύλου, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στο Hedwig and the Angry Inch (2001) του John Cameron Mitchell. Πρόκειται για την ιστορία μια τρανς ροκ τραγουδίστριας που μας ξετυλίγεται μέσα από φλάς μπακ, όσο τη βλέπουμε να περιοδεύει στις ΗΠΑ. Πολύ ωραία τραγούδια και εξαιρετική ερμηνεία του σκηνοθέτη ως πρωταγωνιστή.

Σε πιο κωμικούς τόνους, αλλα παραμένοντας βαθιά δραματικό, το Transamerica (2005) του Duncan Tucker, αφορά τη γνωριμία μιας τρανς με τον εφηβο, αλητάκο γιο της, στον οποίο συστήνεται ως κοινωνική λειτουργός. Η καταπληκτική ερμηνεία της Felicity Huffman ως τρανς προτάθηκε δικαίως για Όσκαρ.

Στη θρυλική πλέον Στρέλλα (2009) του Πάνου Χ. Κούτρα, ένας άντρας ερωτεύεται μια τρανς, ενώ προσπαθεί να ξαναφτιάξει τη ζωή του μετά από πολλά χρόνια στη φυλακή. Μια κορυφαία στιγμή του queer cinema και του ελληνικού σινεμά γενικότερα.

Φυσικά δε θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε το κλασικό Κλουβι με τις Τρελές (La cage aux folles – 1978) του Édouard Molinaro, όπου δυο drag queens αναγκάζονται να παραστήσουν τους στρέιτ μπροστά στο γιο του ενός. Καθαρή κωμωδία, με απανωτές ατάκες που ξαναγυρίστηκε ανεπιτυχώς για την αμερικανική αγορά αρκετά χρόνια αργότερα.

Το βασικό θέμα των γκέι ταινιών πάντως παραμένει ένα: οι σχέσεις. Πόσο δύσκολο είναι να κρατηθεί μία σχέση που δεν υπόκειται σε κοινωνικούς νόμους, αλλά περιορίζεται από αυτούς; Πόσο διαφέρουν τελικά οι σχέσεις των γκέι από αυτές των στρέιτ; Το πολυβραβευμένο Weekend (2011) του Andrew Haigh εξερευνά τη δυνατότητα σύναψης μακροχρόνιας σχέσης μεταξύ δυο αντρών μέσα από τη γνωριμία του Russell και του Glen, δυο 25άρηδων λονδρέζων που κάνουν σεξ κάποιο βράδυ Παρασκευής και καταλήγουν να περάσουν όλο το σαββατοκύριακο μαζί. Μέσα από τις ατελείωτες συζητήσεις τους, α λα Before Sunrise, βγαίνουν όλες οι πιθανές ανησυχίες ενός γκέι άντρα σήμερα – και εκεί ακριβώς βρίσκεται η επιτυχία της ταινίας: είναι ρεαλιστική και πάνω απ’όλα σύγχρονη.

Από την άλλη πλευρά, και σε τελείως διαφορετικό περιβάλλον, δυο γυναίκες του σήμερα ζουν μια θυελλώδη ερωτική ιστορία, δοσμένη επίσης με ρεαλισμό από τον Abdellatif Kechiche στο La vie d’Adèle (2013). Λίγες είναι οι ταινίες που έχουν ασχοληθεί σοβαρά με τη λεσβιακή σχέση και η συγκεκριμένη είναι πραγματικός θρίαμβος.

Το πασίγνωστο πλέον Brokeback Mountain (2005) του Ang Lee αποτελεί κορωνίδα του queer cinema, με εξαιρετικές ερμηνείες και σκηνοθεσία. Δυο καουμπόηδες συνδέονται ερωτικά για πολύ λίγο και καλούνται να αντιμετωπίσουν τους κοινωνικούς περιορισμούς.

Ο έρωτας μεταξύ δυο αντρών που παραπαίουν μεταξύ περιθωρίου και κοινωνίας είναι το θέμα του Hors les murs (2012) του David Lambert, μια απελπισμένη ερωτική ιστορία μεταξύ ενός μπάρμαν κι ενός πιανίστα. Αξιόλογη απεικόνιση των εξαρτήσεων, ψυχικών και σωματικών.

Στο A Single Man (2009) του Tom Ford παρακολουθούμε την ανθρώπινη απώλεια όπως τη βιώνει ένας μεσήλικας άντρας που χάνει τον επί 16 χρόνια σύντροφό του. Αργή και λίγο υποκριτική ίσως στις προθέσεις της ταινία, θίγει ωστόσο την αδυναμία που έχουν τα γκέι ζευγάρια να νομιμοποιήσουν τη σχέση τους. Οι μακροχρόνιες γκέι σχέσεις είναι το θέμα και στο Love Is Strange (2014) του Ira Sachs, όπου ένα ζευγάρι ηλικιωμένων αντρών αναγκάζεται να προσφύγει στη βοήθεια φίλων και συγγενών όταν αντιμετωπίζει προσωρινό πρόβλημα στέγασης. Μέσα από την τρυφερή αλλά πικρή ματιά του σκηνοθέτη, αναρωτιόμαστε πώς είναι η ζωή των γκέι όταν γερνούν.

Ιδιαίτερη περίπτωση ταινίας είναι το Bent (1997) του Sean Mathias, βασισμένο φανερά σε θεατρικό έργο. Δύο γκέι σχετίζονται ερωτικά μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, ενώ η ταινία μας θυμίζει τους διωγμούς που υπέστησαν οι ομοφυλόφιλοι από τους ναζί. Σκηνή ανθολογίας αποτελεί η σκηνή του σεξ.

Άφθονο σεξ υπάρχει στο ξεχασμένο Taxi zum Klo (1980) του Frank Ripploh, όπου ένας δάσκαλος (ο ίδιος ο σκηνοθέτης εδώ παρουσιάζει τον εαυτό του) που ψωνίζεται στις δημόσιες τουαλέτες γνωρίζει έναν άντρα με τον οποίο αρχίζουν να συγκατοικούν. Το ερώτημα είναι αν κάποιος με τόσο ενεργή σεξουαλική ζωή μπορεί να καλύψει πλέον τις ανάγκες του με έναν μόνο άνθρωπο, φλέγον ζήτημα για πολλούς γκέι άντρες και τότε και τώρα.

Επίσης ιδιαίτερη περίπτωση είναι το Priest (1994) της Antonia Bird, όπου ο εξαιρετικός Linus Roache υποδύεται έναν παπά σε δίλημμα μεταξύ της θρησκείας και του εραστή του.

Ο ομοφυλόφιλος ως αντικείμενο εκμετάλλευσης είναι μία ακόμα θεματική που απασχόλησε τον κινηματογράφο, με σημαντικότερο παράδειγμα τον Reiner Werner Fassbinder. Σε μια από τις κορυφαίες ταινίες του, το Faustrecht der Freiheit του 1975, ο νεόπλουτος, αλλά αφελής πρωταγωνιστής ανεβαίνει κοινωνικά με τις γκέι γνωριμίες που κάνει, αλλά οι νέοι του φίλοι εποφθαλμιούν την περιουσία του. Στα Πικρά Δάκρυα της Πέτρα φον Καντ (Die bitteren Tränen der Petra von Kant – 1972), η στρίγγλα πρωταγωνίστρια μετατρέπεται σε θύμα για χάρη του έρωτά της για μια μικρότερη γυναίκα. Στην Ελλάδα, τέλος, έχουμε το παράδειγμα του Άγγελου (1982) του Γιώργου Κατακουζηνού, μια ταινία που έσπασε τα ταμεία, βασισμένη στην πραγματική ιστορία του ναύτη Χρήστου Ρούσσου, που εκδιδόταν ως τραβεστί για χάρη του άντρα που αγαπούσε. Μειονέκτημα βασικό εδώ είναι ένας υπερβάλλοντας μελοδραματισμός, είναι όμως η πρώτη ελληνική ταινία που ασχολήθηκε με την ομοφυλοφιλία και γι’αυτο αξίζει να τη δει κανείς.

Τέλος, υπάρχουν αξιόλογες μεμονωμένες περιπτώσεις γκέι ταινιών, όπως η βιογραφία του βρετανού συγγραφέα Quentin Crisp, The Naked Civil Servant (1975), με έναν απίστευτο John Hurt, η φιλμογραφία του ιταλοτούρκου σκηνοθέτη Ferzan Ozpetek (ξεχωρίζουμε το Mine vaganti του 2010), πολλές τραβηγμένες ταινίες του Pedro Almodóvar (ξεχωρίζουμε το La Mala Educación  του 2004), το θρίλερ-έκπληξη ο Άγνωστος της Λίμνης – L’inconnu du lac (2013) του Alain Guiraudie καθώς και κάποιες φτηνής παραγωγής κωμωδίες που ξεχωρίζουν από το σωρό: το υστερικό Another Gay Movie (2006) του Todd Stephens, το BearCity (2010) του Douglas Langway για τη συμπαθή συνομοταξία των αρκούδων και το πολύ καλό Fuera de carta (2008) του Nacho G. Velilla, με τις περιπέτειες ενός γκέι σεφ!

Ε, με τόσες επιλογές ταινιών, κάτι θα βρείς να δεις. Αλλά καλύτερα να κατέβεις στο κέντρο το Σάββατο το απόγευμα, άφησε την ταινία για άλλη φορά!

Τrelkovsky