Περί επανάστασης και κινηματογράφου
Οι επαναστάσεις είναι μεταδοτικές
– Land and Freedom (1995)
Σχεδόν 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, ποιο είναι το νόημα των επαναστάσεων σήμερα; Το ερώτημα αυτό είναι σίγουρα επίκαιρο και πολλοί προσπαθούν να απαντήσουν.
Το λεξικό ορίζει την επανάσταση ως 1.το σύνολο των ιστορικών γεγονότων που συμβαίνουν σε μία οργανωμένη κοινωνία, κυρίως κράτος, όταν ένα τμήμα της, μικρό ή μεγάλο, εξεγείρεται με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας και την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών (πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών κτλ.), 2α. σύνολο από ριζοσπαστικές απόψεις ή ριζικές αλλαγές (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές κτλ.). β. αντί για πραξικόπημα, κίνημα, στάση. γ. οι δυνάμεις (πολιτικές, στρατιωτικές κτλ.), που υποστηρίζουν ορισμένη επανάσταση, καθώς και η εξουσία που προήλθε από αυτήν. 3. (μτφ.) α. πολύ μεγάλη, αξιόλογη καινοτομία, συνήθ. βελτίωση, σε ορισμένο τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. β. εκδήλωση αντίθεσης σε ορισμένη κατάσταση που θεωρείται δεσμευτική, καταπιεστική ή παράλογη.
Εμείς έχουμε ταυτίσει την επανάσταση με το 1821, την εξέγερση κατά των Τούρκων και τον αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας από τα 400 χρόνια σκλαβιάς.
Επανάσταση είναι όμως και όλα τα παραπάνω. Κάθε σκέψη, ιδέα, πράξη που έρχεται σε αντίθεση με το κατεστημένο. Επανάσταση είναι το να μάχεσαι μόνος σου ενάντια όλων, ή με πολλούς ενάντια σε λίγους. Επανάσταση είναι ο έρωτας, ο απαγορευμένος συχνά. Είναι, όμως, και μια λέξη που έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές, με αποτέλεσμα να φαντάζει κάπως «φθαρμένη» και άνευ ουσίας.
Ίσως ο καλύτερος τρόπος για την κατανόηση της ουσίας της να είναι οι εικόνες. Κι αυτό γιατί ο κινηματογράφος αγάπησε τις επαναστάσεις, τις επαναστατικές ιδέες και προσωπικότητες –αν και αρκετά συχνά εμφανίστηκε αρκετά συντηρητικός- σχεδόν από τη γέννησή του. Από το αριστουργηματικό Metropolis του 1927 και την επανάσταση που ηγείται η Μαρία (για να προδοθεί στη συνέχεια από τον άρχοντα της Μετρόπολις), μέχρι τους Αγώνες Πείνας (2012) που εντάσσουν την επανάσταση σε ένα άκρως τυποποιημένο κινηματογραφικό είδος (το blockbuster) η απόσταση είναι μεγάλη.
Στο Θωρηκτό Ποτέμκιν (1925) η επανάσταση παίρνει δύο μορφές: κυριολεκτική και μεταφορική (καθώς ο Σεργκέι Αϊζενστάιν κάνει επαναστατική χρήση του μοντάζ σε μία ταινία που αλλάζει ουσιαστικά τους κανόνες για το πώς γυρίζονται οι ταινίες).
Ταυτισμένοι με την επανάσταση είναι ο Σερ Ουίλιαμ Ουάλας (Braveheart, 1995) και η εξέγερσή του κατά του βασιλιά Εδουάρδου Ι της Αγγλίας (χαρακτηριστική η ατάκα «Μπορούν να μας σκοτώσουν, αλλά δεν μπορούν να πάρουν την ελευθερία μας»), αλλά και ο Σπάρτακος (1960) -με χαρακτηριστική σκηνή αλληλεγγύης εκείνη όπου μια ομάδα ανθρώπων φωνάζει «I Am Spartacus», στεκόμενη δίπλα στον σκλάβο που αποφάσισε να αψηφήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι το σενάριο έγραψε ο Ντάλτον Τράμπο, ο οποίος -αριστερός ο ίδιος- είχε μπει στη μαύρη λίστα την περίοδο του μακαρθισμού.
Στο Brazil (1985) βλέπουμε την επανάσταση του μέσου ονειροπόλου ανθρώπου κατά της γραφειοκρατίας και της καθημερινότητας, καθώς και τη δύναμη του έρωτα, ενώ στο Matrix (1999) τα ίδια στοιχεία εμφανίζονται με αντίπαλο την τεχνολογική ισοπέδωση.
O Στάνλεϊ Κιούμπρικ προσφέρει στο Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971) το πορτρέτο ενός ανθρώπου που όχι μόνο αρνείται να ενταχθεί στην κοινωνία, αλλά την φτύνει κατάμουτρα, επιλέγοντας όλα όσα στρέφονται κατά του κοινωνικού ιστού. Είναι, όμως, αυτό επανάσταση; Μάλλον όχι, καθώς ο Άλεξ (Μάλκομ Μακ Ντάουελ) δεν φαίνεται να έχει πολιτική συνείδηση. Σε μία σκηνή που δίχασε όσο ελάχιστες (με τον ίδιο τον συγγραφέα του βιβλίου πάνω στο οποίο βασίστηκε η ταινία, Άντονι Μπέρτζες να την απορρίπτει) ο πάλαι ποτέ βίαιος Άλεξ (Μάλκομ ΜακΝτάουελ) επιστρέφει στους παλιούς του τρόπους, τη σωματική και σεξουαλική βία, αλλά αυτή τη φορά έχοντας πρώτα λάβει την «έγκριση» του συστήματος. Η ταινία είναι ίσως χαρακτηριστική κυρίως για τον τρόπο που παρουσιάζει το ίδιο το σύστημα και το πώς αυτό επιχειρεί να καταπνίξει όσα δεν εντάσσονται σε αυτό, επιλέγοντας συχνά να τα καταπνίξει και να τα υιοθετήσει. H βία και η κατάλυση του κοινωνικού ιστού αποτελούν τις θεματικές και του Fight Club (1999), με πολύ πιο συνειδητές πράξεις από τον Τάιλερ Ντέρντεν. Τη λύση, όμως, έρχεται να δώσει ο έρωτας, πράξη επαναστατική και αυτή, αφού προηγηθεί πρώτα μία καταστροφή.
Από επαναστάσεις γνωρίζει και ο Κεν Λόουτς. Στην ταινία Γη και Ελευθερία (1995) αφηγείται την ιστορία ενός άγγλου αγωνιστή που συμμετέχει στον Ισπανικό Εμφύλιο και τις απογοητεύσεις του, ενώ κάθε ταινία του αγαπημένου σκηνοθέτη περιέχει την εξέγερση και την αντίσταση ως δρόμο ζωής. Στο πρόσφατο Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ (2016) ένας άνδρας προσπαθεί να σταθεί με αξιοπρέπεια απέναντι στο «τέρας» της γραφειοκρατείας που απειλεί την ύπαρξή του. Η επαναστατική πράξη του Ντάνιελ Μπλέικ είναι ότι τολμά να πει τη γνώμη του, να βοηθήσει τους συνανθρώπους του και να διεκδικήσει την αξιοπρέπειά του σε μία κοινωνία που ζητά να μη μιλάς και να μην αντιδράς.
Επανάσταση, όμως, είναι και ο έρωτας. Από τα πρώτα εφηβικά συναισθήματα που η Έλι ξυπνά στον Όσκαρ στο Let the Right One In (μόνο που εκείνη είναι βαμπίρ και εκείνος άνθρωπος), μέχρι τον Σρεκ (όπου η Φιόνα επαναστατεί κατά της πριγκιπικής της φύσης επιλέγοντας να γίνει η ίδια τέρας και να είναι με το τέρας που αγαπά) -το ίδιο μοτίβο και στον Ψαλιδοχέρη, όπου όμως το γλυκόπικρο φινάλε δείχνει ότι καμιά φορά οι επαναστατικές πράξεις καταπνίγονται και τα απαγορευμένα συναισθήματα μένουν αυτό ακριβώς, απαγορευμένα- οι ερωτικές επαναστάσεις στο σινεμά είναι πολλές. Χαρακτηριστική και η καταδικασμένη ιστορία του Τζακ και της Ρόουζ στον Τιτανικό που ξεπερνά τα κοινωνικά στρώματα και ωθεί την Ρόουζ να επαναστατήσει και να διεκδικήσει αυτά που οι επιταγές της κοινωνικής της θέσης και της εποχής της απαιτούν από αυτήν. Επανάσταση είναι όμως το να στρέφεσαι και κατά της ίδιας σου της φύσης και αυτό ακριβώς κάνει ο Μπρούνο Γκαντς στα Φτερά του Έρωτα (1987), όπου ερμηνεύει έναν άγγελο που ερωτεύεται μια κοινή θνητή και την ίδια την ανθρώπινη φύση. Απόλυτη επαναστατική πράξη και η ερωτική σχέση μεταξύ του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας, με αποκορύφωμα της αντίστασής τους στον εμφύλιο των οικογενειών τους την επιλογή του θανάτου (από τις πολλές μεταφορές του σαιξπηρικού έργου να αναφέρουμε απλά τον Μπαζ Λούρμαν)fe
