Συνέντευξη με τον Πέτρο Σεβαστίκογλου: Αυτοσχεδιάζοντας με την Electra

Το κινηματογραφικό του σύμπαν είναι γεμάτο όμορφες εικόνες. Η νέα του ταινία, η Electra το αποδεικνύει. Αν και έχει θητεύσει και στο σινεμά και στο θέατρο, ο Πέτρος Σεβαστίκογλου έχει τη δική του, ιδιαίτερη κινηματογραφική γλώσσα. Δεν είναι μόνο οι ταινίες του που είναι γεμάτες εικόνες. Και οι αφηγήσεις του είναι μικρά ταξίδια σε στιγμές, σε γνώσεις, σε περιπέτειες. Ο σκηνοθέτης άνοιξε στους Cinεπιβάτες το σπίτι του και μοιράστηκε μερικά από τα ταξίδια, λίγες από τις εικόνες και τα χρώματά του μαζί μας. Σε μια συνέντευξη που άλλοτε έφερνε στο νου μίνι masterclass, ενώ άλλοτε έμοιαζε με κινηματογραφική εμπειρία γυρισμάτων, ο Πέτρος Σεβαστίκογλου μάς μίλησε για την ελευθερία του μη αφηγηματικού τρόπου γυρίσματος, για την Αφρική και για τις δύο πρωταγωνίστριές του, Σοφία Κόκκαλη και Καρυοφυλλιά Καραμπέτη.

Κάθε καλλιτέχνης λέει και ξαναλέει την ιστορία του με τον ίδιο τρόπο. Και Τσέχοφ να επιλέξεις, θα υπάρχει κάτι που μιλάει σε εσένα στη συγκεκριμένη περίοδο. Δεν υπάρχει άλλη πηγή έμπνευσης πέρα από αυτά που έχεις ζήσει.

Σαν άνθρωπος είμαι πολύ κοντά στην εικόνα. Από μικρός τραβούσα φωτογραφίες, τύπωνα, έκανα διπλή ειδικότητα στο πανεπιστήμιο στην Αμερική –και διευθυντής φωτογραφίας και σκηνοθέτης-, δούλεψα με τον Γιώργο τον Αρβανίτη, του οπερατέρ του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Μου είναι πολύ πιο οικεία, ακριβώς γιατί δεν έχω δική μου γλώσσα. Έχω γεννηθεί στη Μόσχα. Μικρός μιλούσα ρώσικα, μετά ελληνικά, μετά από τα 8 μέχρι τα 17 έζησα στη Γαλλία. Καμία γλώσσα δεν θεωρώ ότι την ελέγχω εντελώς. Οι σπουδές μου ήταν στη Γαλλία, αλλά έχω φύγει 20 χρόνια. Ελλάδα δεν έχω πάει σχολείο. Πάω να γράψω κάτι στα ελληνικά και ντρέπομαι γιατί είναι ανορθόγραφο και δεν μου βγαίνει εύκολα. Κι έτσι πιο κοντά μου είναι η γλώσσα της εικόνας, παρά ο λόγος ή το γραπτό κείμενο.

Πριν σπουδάσω κινηματογράφο δεν αισθανόμουν έτοιμος, ήθελα κάτι άλλο. Επέλεξα Κοινωνιολογία γιατί ήθελα ένα ανοιχτό πτυχίο: τα μαθήματα που επέλεγα ήταν μαθήματα σινεμά συν όλα τα άλλα: εθνολογία, στατιστικές. Αυτό μου επέτρεψε να ανοίξω το μυαλό μου σε άλλους τρόπους σκέψης. Η Γαλλία στη σκέψη είναι πολύ πλούσια. Μετά κάποια στιγμή είπα «φτάνει το μπλα-μπλα το γαλλικό». Πήγα στην Αμερική και για δυο χρόνια τραβούσα από το πρωί μέχρι το βράδυ. Στη Γαλλία σε ένα μάθημα πρακτικό κινηματογράφου, έναν χρόνο συζητούσαμε για μία ταινία που δεν έκανα ποτέ. Η Αμερική ήταν το αντίθετο: εκεί δεν συζητάς τίποτα και αρχίζεις κατ’ ευθείαν να τραβάς. Και από τις δύο εμπειρίες πήρα πράγματα.

Πολλοί μου λένε η Electra είναι μία ταινία γεμάτη σύμβολα. Εγώ δεν έχω βάλει ηθελημένα κάποιο σύμβολο. Είναι μία αυθόρμητη ταινία που έχει γίνει αυτοσχεδιαστικά. Η βάση είναι ο μύθος της Ηλέκτρας, αλλά από εκεί και πέρα αυτοσχεδιάζαμε συνεχώς. Δεν λέγαμε εδώ θα εισάγω αυτό το σύμβολο, εδώ θα βάλω το άλλο σύμβολο. Το ίδιο συνέβη και στο μοντάζ. Αισθανόμουν σαν να ζωγραφίζω κάτι, αλλά να μην ξέρω ακριβώς τι.

Αφέθηκα στο συναίσθημα, αν και η λογική βρισκόταν πάντα κάπου εκεί πίσω. Είναι σαν να παίρνεις σημειώσεις, αλλά με μια κάμερα. Μία σημείωση την παίρνεις, δεν σου λέει τίποτα, την πετάς. Μερικές φορές, χωρίς να ξέρω καν το γιατί, έχοντας την ταινία στο μυαλό μου, έκανα ένα κάδρο που πιθανώς να ήταν χρήσιμο στην ταινία. Ήξερα ότι ήταν μια ταινία δρόμου, ταξιδιού, οπότε τραβούσα με αυτήν την ιδέα: ότι πάντα κάποιος φεύγει, κάποιος πηγαίνει κάπου.

Στην Αφρική αισθάνθηκα πολύ οικεία. Είχα πάει τρεις φορές, και είχα τραβήξει πολλά πράγματα που σκεφτόμουν ότι μπορεί να έμπαιναν στην ταινία. Έψαχνα θέματα που με αφορούν: το θέμα της ταυτότητας, το θέμα του ξένου, του πώς μπορείς να δεις τον εαυτό σου όταν απομακρύνεσαι από τον εαυτό σου, όταν γνωρίζεις έναν πολιτισμό που είναι διαφορετικός. Δεν είναι ότι γνωρίζεις τον πολιτισμό, είναι ότι πιο πολύ γνωρίζεις τον εαυτό σου παίρνοντας μια απόσταση και βλέποντας τον εαυτό σου και το πώς συμπεριφέρεσαι ανάμεσα σε ανθρώπους που είναι πολύ διαφορετικοί. Με έναν παιδικό μου φίλο Γάλλο που το συζητούσαμε, μου είπε ότι ο θείος του πηγαίνει εδώ και 30 χρόνια σε ένα συγκεκριμένο χωριό στην Σενεγάλη με φιλανθρωπικές οργανώσεις και τους βοηθάει. Παίρνω τον θείο τηλέφωνο και μου λέει «Φεύγω σε δύο μήνες. Έρχεσαι;» Επειδή τον ξέρουν τόσα χρόνια, στο χωριό είναι δικός τους άνθρωπος, τους είχε βοηθήσει με τα σχολεία, τα πηγάδια. Για να μην είμαι απλά ο τουρίστας που ήρθε να εκμεταλλευτεί τον χώρο για γυρίσματα, του πρότεινα κάθε φορά που πηγαίνω να γυρίζω βίντεο, να το μοντάρουμε για να το δείχνει όταν επιστρέφει στη Γαλλία και να βρίσκει χρήματα για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που υπάρχουν. Για παράδειγμα, γύρισα το πρόβλημα των σκουπιδιών. Έτσι, οι άνθρωποι εκεί ήξεραν ότι εγώ ερχόμουν και για να προσφέρω κάτι σε αυτούς. Με αυτόν τον τρόπο μου ανοίχτηκαν, έμπαινα στα σπίτια τους.

Προσπάθησα να ακολουθήσω τον ρυθμό της Αφρικής και όχι η Αφρική τον δικό μου ρυθμό. Οι Αφρικάνοι λένε: Εσείς οι Ευρωπαίοι έχετε τα ρολόγια, εμείς έχουμε τον χρόνο. Ξαφνικά μπορεί να σταματήσουν όλα για τέσσερις ώρες και να κάτσεις κάτω από ένα δέντρο και να πίνεις τσάι και να συζητάς. Και μετά και ξανά δουλειά. Αυτόν τον ρυθμό προσπάθησα να ακολουθήσω και εγώ. Δεν ήθελα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για την Αφρική. Χρησιμοποίησα τον χώρο εικαστικά για αυτά που ήθελα να πω για την ταινία, προσπαθώντας να είμαι ανοιχτός για να προσλαμβάνω πράγματα που δεν θα είχα ποτέ γράψει σε ένα χαρτί και αν τα είχα γράψει σε ένα χαρτί, φτάνοντας εκεί θα ήταν όλα ακυρωμένα.  

Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη –υπέροχος άνθρωπος και ταξιδιώτης- ήρθε στην Αφρική με μια σακούλα παιχνίδια για τα παιδιά. Όταν ξεκινήσαμε, με ρώτησε ποιο είναι το σενάριο. Της έδειξα μια σελίδα. Την έπιασε ένας πανικός γιατί είναι πολύ μεθοδική, σημειώνει στην κάθε σελίδα. Μου λέει: «Με τρομοκρατεί, αλλά πάμε». Με ρωτάει την πρώτη ημέρα τι κάνουμε. Μπαίνουμε σε ένα σπίτι, της λέω και κάνουμε ό,τι μας βγει. Παίρνει μια σφουγγαρίστρα και σφουγγαρίζει όλο το σπίτι. Ήρθε όλο το χωριό με τα κινητά να βγάλει φωτογραφία τη λευκή που σφουγγάριζε το σπίτι. Και με αυτό τους κέρδισε. Μετά, είχε μια φωτιά εκεί δίπλα. Πάει η Καραμπέτη να σπάσει ένα κούτσουρο, της λένε οι Αφρικανοί όχι, εκείνη απαντά «εγώ είμαι από χωριό από τον Έβρο». Δίνει μία, το σπάει στο γόνατο. Ε, αυτό ήταν, τελείωσε… Μετά έγινε δικός τους άνθρωπος. Μια μέρα έπρεπε να πάμε στην έρημο να γυρίσουμε μια σκηνή όπου η ηρωίδα θέλει να φύγει, περπατάει βλέπει ότι όλα είναι ίδια και ξαναγυρίζει. Πάμε στην έρημο, μου λέει τι κάνουμε; Της λέω δεν ξέρω, ό,τι θέλεις. Άρχισε να κυλιέται κάτω, να ουρλιάζει, να γίνεται υπερβολική. Μου λέει «δεν είναι υπερβολικά;» Της λέω «τι και αν είναι, το σημειώνουμε, αν δεν μας κάνει το πετάμε». Εάν ήμασταν με ένα συνεργείο δεν θα το είχε κάνει ποτέ. Έστω και με ένα άτομο παραπάνω, δεν θα το είχε κάνει ποτέ. Όταν είμαστε δύο, είμαστε σε έκθεση και οι δύο. Και εγώ με την κάμερα εκτίθεμαι εάν δεν βγει καλό. Αυτή η έκθεση του ενός προς τον άλλο, σου επιτρέπει να κάνεις πράγματα που δεν θα είχες κάνει ποτέ. Πρέπει να υπάρχει και εμπιστοσύνη: ότι τη χαζομάρα που θα γίνει δεν θα την κρατήσεις, θα την πετάξεις. Τη σκηνή αυτή στην έρημο δεν την κρατήσαμε, αλλά κρατήσαμε μία άλλη: μετά από δύο ώρες έχουμε γυρίσει πια στο χωριό και απλώς τίναζε την άμμο που είχε κολλήσει στο δέρμα της. Αυτό ήταν για μένα όλη η σκηνή. Αλλά έπρεπε να έχεις περάσει από τα άλλα στάδια. Δεν θα είχα γράψει ποτέ στο σενάριο «Περπατάει και τινάζει την άμμο από το δέρμα της». Εκείνη τη στιγμή βγήκε μια αλήθεια.

Η Σοφία Κόκκαλη είναι εξαιρετική. Και ακόμα δεν έχετε δει και την κωμική πλευρά της. Μπορεί να σε κάνει να σκάσεις στα γέλια μαζί της. Έχει απίστευτα το κωμικό και το τραγικό στοιχείο. Είναι και απίστευτος άνθρωπος. Η Σοφία ήταν μαθήτριά μου στο Εθνικό. Με το που την είδα στις εισαγωγικές εξετάσεις, είπα «Ηλέκτρα». Και μετά από μερικούς μήνες της έκανα την πρόταση. Από το ένα πλάνο στο άλλο, έχει διαφορά τρία χρόνια. Γυρίζαμε Σαββατοκύριακα, καλοκαίρια. Ξεκινήσαμε στο πρώτο έτος και στα τελευταία χρόνια είχε τελειώσει τη σχολή. Με τη Σοφία έχω πετάξει 15 με 20 ώρες χρήσιμες. Από πράγματα που δεν ταίριαζαν στην ταινία ή από πράγματα που δεν μας έβγαλαν τίποτα. Δεν την πίεσα καθόλου. Δεν μου αρέσει να πιέζω τους ηθοποιούς, τούς πιέζω μόνο όσο θέλουν να πιεστούν, με την ευθύνη ότι αυτό τους καίει και θέλουν και οι ίδιοι να πιεστούν. Υπάρχει μια σκηνή σε έναν διάδρομο όπου η Σοφία πηγαίνει πάνω-κάτω. Είχαμε μπουχτίσει, είχαμε καεί από τον ήλιο, μπήκαμε μέσα για να βρούμε σκιά, αρχίζει να τσαντίζεται και μαζί μου, μου λέει τι κάνουμε εδώ, τι σενάριο τραβάμε. Αλλά δεν σταματάει. Γι’  αυτό είναι μεγάλη ηθοποιός. Κράτησε τον θυμό της και τον χρησιμοποιούσε για τον ρόλο. Και τελικά βγήκε κάτι που εγώ ποτέ δεν θα έγραφα και εκείνη δεν θα σκεφτόταν να κάνει.

Έχω πάντα μια κάμερα μαζί μου. Αλλά τώρα, που είναι εύκολο να έχεις. Γιατί πιο παλιά οι κάμερες ήταν πανάκριβες. Τώρα, με 2.000 – 3.000 ευρώ έχεις μια επαγγελματική κάμερα και τραβάς ό,τι θέλεις. Aπό τη στιγμή που υπάρχει αυτό το εργαλείο, μου επιτρέπει να δουλέψω με έναν τρόπο που πάντα ήθελα αλλά δεν μπορούσα γιατί δεν υπήρχε η τεχνολογία. Όταν έχεις ένα μικρό εργαλείο, (μια μικρή κάμερα) είναι εύκολο να κάνεις κάποια πράγματα. Για να γυρίσεις μία 35άρα κάμερα θέλεις ειδικό τρίποδο, ενώ με μία μικρή κάμερα, έχεις μεγάλη ελευθερία κινήσεων. Μπορείς να τη γυρίσεις ανάποδα και να δεις ένα όμορφο πλάνο. Και αυτό είναι αυτοσχεδιασμός. Πολλά από τα φλου και νετ της ταινίας ήταν αυτοσχεδιαστικά.

Όσον αφορά τον ήχο ήξερα ότι είναι πολύ περιορισμένη η δυνατότητα να τραβήξεις με αυτήν την κάμερα ήχο σωστό –αν και έγιναν θαύματα στην ταινία-, επειδή οι διάλογοι ήταν ελάχιστοι. Ήξερα ότι θα προστεθεί ήχος και μουσική και ότι και ο διάλογος δεν έχει τόση σημασία –πολλές φορές βλέπεις δύο που τσακώνονται και ο διάλογος δεν σου προσφέρει μία επιπλέον πληροφορία. Τον ήχο τον χρησιμοποίησα σαν μουσική των λέξεων. Ο ήχος της κάμερας μου επέτρεπε να το χρησιμοποιήσω μουσικά.

Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε θέατρο και σινεμά. Και στο θέατρο δουλεύω πολύ με αυτοσχεδιασμούς, αλλά αυτοί θα πρέπει να καταλήξουν κάπου για να προχωρήσει η παράσταση. Στο θέατρο δύο φορές έχω χρησιμοποιήσει βίντεο. Θεωρώ ότι είναι δύσκολο η κινηματογραφημένη εικόνα να εισβάλει στο θέατρο, έχει μια τέτοια δύναμη που «καπελώνει» τη σκηνή. Το θέατρο και ο κινηματογράφος μου αρέσουν γιατί είναι δύο κόσμοι τόσο διαφορετικοί. Ακόμα και οι άνθρωποι είναι τελείως διαφορετικοί. Εγώ είμαι κάπου στο ενδιάμεσο. Πάλι επειδή μου αρέσει να αισθάνομαι ξένος, μία αισθάνομαι ξένος στο θέατρο, μία στον κινηματογράφο.

Επηρεάζομαι πολύ από τις φωτογραφίες. Τραβάω φωτογραφίες, τις κρατάω, όταν συσσωρεύονται πολλές, λέω για να τις έχω κρατήσει αυτές κάτι θέλουν να μου πουν. Τις κοιτάω, πετάω όποιες δεν μου λένε πια τίποτα και κάπως έτσι μπορεί να βγει μια ιστορία. Έτσι δουλεύω με τους ηθοποιούς: τους λέω μαζέψτε φωτογραφίες που σας εμπνέουν για τον ρόλο σας. Μέσα από μία φωτογραφία που μου δείχνει ο ηθοποιός μπορεί να καταλάβω τι σκέφτεται για τον ρόλο του, πολύ περισσότερο από το αν μου το εξηγούσε. Στους μαθητές μου στο Εθνικό τους ζητάω να μου φέρουν φωτογραφίες, μουσικές, ό,τι θέλουν πέρα από τη λογική εξήγηση του ρόλου. Εάν ρωτήσω κάτι χαζό, για παράδειγμα τι χρώμα αρέσει στον ήρωά σου και εσύ πεις το κόκκινο και εγώ πω το μπλε, τότε σημαίνει ότι δεν μιλάμε για τον ίδιο άνθρωπο. Εάν πεις κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο τότε ίσως μιλάμε για τον ίδιο άνθρωπο.

Το δικό μου αγαπημένο χρώμα είναι το κόκκινο. Φαίνεται και από το σπίτι, τα περισσότερα αντικείμενα είναι κόκκινα.

Η Electra είναι ίσως λιγάκι εκτός μόδας ελληνικών ταινιών. Το weird cinema δεν είναι κάτι δικό μου. Κάποιοι το κάνουν και πραγματικά είναι το στυλ τους. Του Λάνθιμου είναι το στυλ του και είναι βαθιά σε αυτό. Κάποιοι άλλοι το κάνουν και είναι αντιγραφή, όπως παλαιότερα υπήρχαν και κάποιοι που προσπάθησαν να αντιγράψουν τον Αγγελόπουλο γιατί ήταν της μόδας. Δεν είναι τυχαίο ότι βγήκε το weird cinema, λόγω κρίσης βγαίνει μια παράξενη διάθεση. Το weird δεν είναι στην δική μου αισθητική, αλλά το σέβομαι όταν γίνεται με αυθεντικό τρόπο. Και ο Αγγελόπουλος δεν είναι στη δική μου αισθητική, αλλά σέβομαι έναν μεγάλο δημιουργό.

Έχω δουλέψει παλαιότερα με σφιχτό σενάριο. Έχω κάνει ταινία με σενάριο με ρωσίδα σεναριογράφο που είχε πολλές ταινίες στο ενεργητικό της. Το έχω κάνει και αυτό. Αυτή τη στιγμή δεν είναι κάτι που με ενδιαφέρει. Προσπαθώ να κάνω κινηματογράφο που να αναδύει την αίσθηση της μουσικής: ακούς κάτι και σου προκαλεί συναισθήματα. Σε μία συμφωνία κανείς δεν θα έψαχνε η κάθε νότα που αντιστοιχεί στον μύθο. Εγώ δεν έχω σενάριο, αλλά κάθε πλάνο στην ταινία μπορώ να στο δικαιολογήσω. Δεν έχω βάλει κάτι στην Electra απλά επειδή είναι ωραία εικόνα. Δεν περιμένω, όμως, από τον θεατή να καταλάβει κάθε πλάνο που αναφέρεται. Η ταινία λειτουργεί πολύ καλύτερα σε αυτούς που δεν ξέρουν τίποτα για τον μύθο. Και άλλοι που έψαχναν την Ηλέκτρα, δεν την βρήκαν. Ή δεν βρήκαν αυτή που έψαχναν.

Αυτή τη στιγμή δεν σκέφτομαι να κάνω κάτι άλλο με το επιπλέον υλικό που έχω τραβήξει για την Electra. Ίσως σε μια επόμενη ταινία να χρησιμοποιήσω κάποια πλάνα που έχω τραβήξει. Εάν είναι κάτι σπονδυλωτό σε διάφορες χώρες του κόσμου, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στο κομμάτι της Αφρικής.

Τα τελευταία δύο χρόνια πέρασα συνολικά τέσσερις μήνες στην Κίνα για μία παράσταση: Ήταν Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, με κινέζους ακροβάτες που προσγειώνεται στη σύγχρονη Κίνα και πηγαίνει σε μπαρ. Εκεί μου ήρθε μια ιδέα, πήρα τέσσερις ακροβάτες που είχαμε γνωριστεί και γυρίσαμε κάτι. Θα το πετάξω στα σκουπίδια; Μπορεί. Θα το χρησιμοποιήσω στην επόμενη ταινία; Μπορεί. Δεν είχα κάτι να χάσω. Έμεινα λίγες μέρες παραπάνω και γύρισα αυτό το κομμάτι.  Σκέφτομαι να το μοντάρω και αν βγει κάτι, μπορεί να το προχωρήσω.

Η επόμενη ταινία θα ήθελα να είναι σπονδυλωτή. Είναι σαν να έχω γράψει τρεις γραμμές, μια σημείωση: Η νεολαία μπροστά στην παγκοσμιοποίηση. Πώς παντού γίνεται κάτι ομοιόμορφο και πώς από κάτω υπάρχει κάτι που βράζει και είναι έτοιμο να εκραγεί. Αυτή η ομοιομορφία προχωρά τόσο γρήγορα και βίαια, ώστε ακόμα και αν δεν έχουν λόγο να εξεγερθούν τα νέα παιδιά, είναι κάτι που τους πνίγει, χάνουν οποιαδήποτε ιδιαιτερότητά τους. Αυτό έχω σκεφτεί. Μακάρι να μπορούσα να το κάνω σε επτά χώρες. Θα δούμε. Έχω φίλους από δω και από κει, αν χρειαστεί θα πάω μόνος μου με την κάμερά μου.