Μάθηματα Κινηματογραφικής Ιστορίας 5: Το φιλμ νουάρ

Το πέμπτο μάθημα μπορεί να καθυστέρησε κάπως, αλλά θα καταπιαστώ με ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα που ελπίζω να σας αρέσει τόσο όσο και σε μας, το φιλμ νουάρ. Το φιλμ νουάρ, όπως θα δούμε και παρακάτω, είναι ένα είδος ιδιαίτερο – σε θέμα πλοκής και στυλ – στην ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου. Είναι κυρίως αστυνομικού περιεχομένου, χωρίς όμως να το εντάσσουμε σε αυτό το είδος αποκλειστικά εξαιτίας της αισθητικής του ιδιομορφίας. Η περίοδος που ανθεί το είδος αυτό είναι από τις αρχές του ’40 ως τα τέλη της δεκαετίας του ’50. Ο όρος φιλμ νουάρ πρωτοκαθιερώθηκε από τον Γάλλο κριτικό Νίνο Φράνκ το 1946 και ύστερα υιοθετήθηκε και από άλλους Γάλλους κριτικούς.

Βασικά στοιχεία των ιστοριών των φιλμ νουάρ ταινιών είναι η ζήλια, οι φόνοι, η προδοσία και η απιστία. Γενικά, το έγκλημα είναι κοινό όλων σχεδόν των φιλμ νουάρ. Οι κεντρικοί ήρωες είναι ψυχολογικά ασταθείς και νευρωτικοί, με ηθικά διλήμματα και πολλά ελαττώματα, που παλεύουν εσωτερικά με τα θέλω τους και τα απωθημένα τους. Ψυχοπαθείς δολοφόνοι, femmes fatales (μοιραίες γυναίκες), απατεώνες και άπληστοι αστυνομικοί που θα χρησιμοποιήσουν κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο προκειμένου να φτάσουν στο στόχο τους είναι κάποιοι από τους αντι-ήρωες που συναντάμε στις ταινίες αυτές. Όλα τους τα απωθημένα και τα πάθη, όλα τους τα θέλω εκφράζουν τον πολύπλοκο συναισθηματικά κόσμο τους, που δεν τους αφήνει να σκεφτούν λογικά και προβαίνουν σε εγκληματικές πράξεις, μη αποδεκτές από το κοινωνικό σύνολο.

Όσον αφορά τα τεχνικά χαρακτηριστικά των φιλμ νουάρ, τα πλάνα είναι εξωτερικά και γυρίζονται σε πραγματικούς χώρους, όπως μπαρ, νυχτερινά κέντρα, λέσχες τυχερών παιχνιδιών σε κάποια πόλη της Αμερικής και κυρίως νύχτα προκειμένου να είναι εμφανής η underground κουλτούρα της αμερικάνικης κοινωνίας με έναν πιο ρεαλιστικό τρόπο. Επιπλέον, τα πολύπλοκα σενάρια (λόγω της αφθονίας των συναισθημάτων που επικρατούν σε όλη τους τη διάρκεια) διακόπτονται περίτεχνα από φλασμπακ, στοιχείο που παρατηρούμε σε πολλές νουαρ ταινίες, προκειμένου να γίνει πιο ζωντανή η αφήγηση. Ο χαμηλός, αλλά επιβλητικός συνάμα, φωτισμός κάνει έντονη αντίθεση μεταξύ των φωτεινών και σκοτεινών πλάνων, με κυριαρχία των δεύτερων. Το μεγάλο βάθος πεδίου και η παραμόρφωση στα γκρο πλάνα είναι στοιχεία της ιδιαίτερης αισθητικής των ταινιών αυτών. Τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών είναι αρκετά εκφραστικά αλλά και κρυμμένα στο σκοτάδι με σκοπό να αποδοθεί πιο έντονα η σκοτεινή πλευρά της προσωπικότητάς τους. Η χρήση του ασπρόμαυρου φιλμ θεωρείται σχεδόν απαραίτητη, χωρίς αυτό να αποκλείει αριστουργήματα του είδους σε έγχρωμο φίλμ («Ο δεσμώτης του Ιλίγγου» του Άλφρεντ Χίτσκοκ).

Μέσα από αυτό το είδος φιλμ ξεχώρισαν πολλές προσωπικότητες ∙ ηθοποιοί, σκηνοθέτες και τεχνικοί που μέχρι σήμερα θεωρούνται αστέρια. Άλφρεντ Χίτσκοκ, Ίνγκριντ Μπέργκμαν, Χάμφρευ Μπόγκαρντ, Τζέιμς Στιούαρτ, Σούζαν Χέιγουορθ είναι κάποια από τα πιο γνωστά ονόματα παγκοσμίως.

Το φιλμ νουάρ θεωρείται κατά πολλούς αποκλειστικότητα των ΗΠΑ, όμως αυτό δεν αποτελεί καθολική άποψη. Το «Ριφιφί» του Ζύλ Ντασσέν και το «Πυροβολείτε τον Πιανίστα» του Φρανσουά Τριφό είναι από τις πρώτες φιλμ νουάρ ταινίες στη Γαλλία, ενώ «Ο τρίτος άνθρωπος» του Κάρολ Ριντ θεωρείται αξιόλογη βρετανική παραγωγή του είδους με τον Όρσον Γουέλς και τον Τζόζεφ Κότεν πρωταγωνιστές. Στην Ιταλία, ο Λουκίνο Βισκόντι σκηνοθέτησε τους «Διαβολικούς Εραστές», ταινία που βοήθησε στην ανάπτυξη του κύματος του νέο-ρεαλισμού και ο Μπερνάντο Μπερτολούτσι με τον «Κομφορμίστα» έφεραν το είδος στη γειτονική χώρα. Ο Ακίρα Κουροσάβα, ο πιο διάσημος Ιάπωνας σκηνοθέτης, δημιούργησε την ταινία «Ο Λυσσασμένος σκύλος» που φημίζεται για την εξαιρετική του φωτογραφία. Στη Γερμανία, ο Βιμ Βέντερς με την ταινία «Ένας Αμερικανός φίλος» και στη Δανία ο Λαρς φον Τρίερ με «Το στοιχείο του εγκλήματος» βάζουν τη δική τους πινελιά στα φιλμ νουάρ. Στη χώρα μας, ο Ντίνος Κατσουρίδης με την ταινία «Έγκλημα στα Παρασκήνια» εισήγαγε το αμερικάνικο αυτό είδος στα ελληνικά κινηματογραφικά πρότυπα με μεγάλη επιτυχία.

Το φιλμ νουάρ είναι, κατά τη γνώμη μου, ένα αρκετά συναισθηματικό είδος ταινιών που καταπιάνεται με τη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου, την οποία όλοι μας κρύβουμε, είτε σε μεγάλο είτε σε μικρό βαθμό. Μας χάρισε αριστουργήματα και πολλά κινηματογραφικά αστέρια που μέχρι σήμερα θεωρούμε αξιόλογα. Γέμισε τη μεγάλη οθόνη με αντιήρωες ποτισμένους με ουίσκι, γκάνγκστερ εθισμένους στο πιστολίδι και γυναίκες επικίνδυνες και ερωτικές. Θα ντύνει πάντα τους ήρωές του με μία καπαρτίνα, θα τους φορά καπέλο, θα τους δίνει ένα τσιγάρο, θα οπλίζει το περίστροφό τους και θα τους βγάζει σε σκοτεινά σοκάκια για ένα παιχνίδι πόκερ με έπαθλο τη ζωή ή τον θάνατο.

Για περισσότερα Μαθήματα Κινηματογραφικής Ιστορίας πατήστε εδώ.