Αφιέρωμα – Κώστας Γαβράς: ο σκηνοθέτης με την πολιτική συνείδηση

Είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους είμαστε περήφανοι για αυτή τη ρημάδα τη χώρα που ονομάζεται Ελλάδα. Είναι ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους της τέχνης που σε αυτές τις εποχές που ο κόσμος έχει ανάγκη, δεν διστάζει να μιλήσει (χωρίς να γίνει γραφικός) για όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Είτε μέσα από την κινηματογραφική του κάμερα, είτε με τα λόγια του.

Πριν λίγες ημέρες, όταν ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του ΑΠΘ, ήρθε στην Θεσσαλονίκη και μας είπε «Αντισταθείτε».

«Αντισταθείτε, αντισταθείτε σε αυτόν που σας λέει να κάνετε μικρά όνειρα, αντισταθείτε στα όνειρα των γονιών σας για μια θεσούλα, αντισταθείτε στη μιζέρια της καθημερινότητας, αντισταθείτε σε ό,τι πλήττει την αισθητική σας, μην υποκλινόσαστε σε ό,τι δεν σας αρέσει, αντισταθείτε -όχι απαραίτητα στην πολιτική, αλλά στην καθημερινότητα- αυτή είναι περισσότερο πολιτική-, αντισταθείτε στους καθηγητές σας, αντισταθείτε και δράστε…»

Με πολιτικές και κοινωνικές ευαισθησίες, όντας πρόεδρος της Γαλλικής Ταινιοθήκης, μίας εκ των μεγαλύτερων παγκοσμίως, ο Κώστας Γαβράς είναι πρώτα απ’ όλα ένας σπουδαίος άνθρωπος.

Με αφορμή το πλήρες αφιέρωμα  που διοργανώνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος, ρίχνουμε μια ματιά σε κάποιες από τις ταινίες του που αγαπάμε.

Ζ (1969)

Για πολλούς, η καλύτερη ταινία του Κώστα Γαβρά! Και για εμένα επίσης! All-time classic! Την λάτρεψα από την πρώτη στιγμή που την είδα. Ταινία δυνατή, ταινία με πάθος, ταινία τολμηρή, ταινία διδακτική, ταινία που πρέπει απαραιτήτως να την έχουν δει όλοι!

Βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστορήμα του Βασίλη Βασιλικού και σε πραγματικά γεγονότα, ασχολείται με την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και την έρευνα του τότε ανακριτή Χρήστου Σαρτζετάκη για τους ενόχους. Πολιτικό θρίλερ με τα όλα του!

Ο Γαβράς σε πολλά κέφια, πιστεύω πως δείχνει το καλύτερο δείγμα της δουλειάς του. Καμμία του ταινία μελλοντικά δεν το έβγαλε με τόση ένταση. Εξαιρετικές ερμηνείες από όλο το κάστ και κυρίως από τον Yves Montant και την Ειρήνη Παππά, αλλά ξεχωρίζει πραγματικά ο Jean-Louis Trintignant στο ρόλο του ανακριτή. Υπέροχη και η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, που συνοδεύει και τονίζει έντονα τις σκηνές που πρέπει για να δώσει ρυθμό και έμφαση. Στα ατού της ταινίας όμως είναι και το μοντάζ που σε κρατάει με ενδιαφέρον.   Δεν είναι τυχαίο πως βραβεύτηκε με το Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας και Μοντάζ (Francoise Bonnot), ενώ ήταν υποψήφιο και για Καλύτερη Ταινία, Σκηνοθεσία και Διασκευασμένο Σενάριο. Πήρε επίσης την Χρυσή Σφαίρα Ξένης Ταινίας, ενώ η μουσική του Μ.Θεοδωράκη βραβεύτηκε μόνο στα βρετανικά βραβεία Bafta.

Φρέσκια και επίκαιρη ακόμα και σήμερα… Respect Κώστα Γαβρά!

Υ.Γ.: Απαραίτητη πληροφορία: Η ταινία προφέρεται “Ζει” και όχι “Ζήτα”, καθώς εκφράζει ηχητικά το ρήμα που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο βουλευτής -“Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς” και “Ζει, Ζει,Ζει”.

Ε.Τ., ο Εξωγήινος 

Ο Αγνοούμενος (1982)

Η ταινια, πολυβραβευμένη και υποψήφια για βράβευση, βγηκε το 1982. Βασισμένη στο ομότιτλο βιβλιο του Thomas Hauser, αναφερεται στο πραγματικο περιστατικό της εξαφανισης,κατω από αδιευκρίνιστες συνθήκες,του Αμερικανού ακτιβιστή Τσάρλι Χόρμαν,σε καποια χωρα της Λατινικης Αμερικης(η οποια στην ταινια δεν κατονομαζεται). Ο Τσάρλι Χόρμαν,συγγραφεας,ιδεαλιστης και ενθουσιωδης συντακτης εφημεριδας αριστερων πεποιθήσεων,πηγαινει στη Χιλή μαζι με τη φιλη του Τερι Σάϊμον, να παραλαβει τη γυναικα του Μπεθ,η οποια βρισκεται ηδη εκει,για να επιστρεψουν μαζι στη Ν.Υόρκη. Όμως πέφτουν πανω σε στρατιωτικο πραξικόπημα που φαινεται πως υποκινειται,χρηματοδοτειται απ’την αμερικανικη κυβερνηση του Νίξον. Ο Τσαρλς συλλαμβανεται χωρις προφανη λόγο και μερικες μερες μετα θεωρειται αγνοουμενος. Η συζυγος του Μπεθ,μαζι με τον πατερα του, επιχειρηματια και θρησκειολόγο Εντ Χόρμαν,μπλεκουν σε οδύσσεια προσπαθωντας να τον βρουν.

Η ταινια του Γαβρά,ειναι η αγαπημενη μου απ’οσες εχει κανει ως τωρα,και ειναι απλως συγκλονιστικη. Γιατι συνυφαινει εξοχα τη βασική ιστορία (προσπάθεια ανεύρεσης του Τσάρλι) με την συμπληρωματικη της: τη σχέση Εντ-Μπεθ (και κατ’ επεκταση Τσάρλι) ,το χάσμα των γενεών,αλλα ιδίως την υπονόμευση της μικρομεσο-αστικης νοοτροπίας που επιτάσσει «να κοιτας τη δουλίτσα σου και το σπιτακι σου. Άσε τα κρατικα θεματα για τους αρμόδιους. Πού να μπλεκεις τωρα; κατσε στ’ αυγά σου». Σας θυμιζουν τιποτα αυτες οι φρασεις;

Ο έρωτας, ο ενθουσιασμος, ο ποθος για καλυτερη κοινωνία,τα νιάτα ενσαρκώνονται στη,θαυμάσια, Sissy Spacek (Μπεθ) και τον πανεμορφο, John Shea (Τσαρλι) και συγκρουονται με τον “δυσκοίλιο”, “ξινό”, συντηρητικων πεποιθησεων επιχειρηματια Εντ (ο ΕΞΟΧΟΣ Jack Lemmon, βραβευμενος με Όσκαρ για την ερμηνεια του). Σύγκρουση που βαθμηδόν μετατρέπεται σε σύγκλιση με την “αντικαθεστωτικη παράνοια” της νύφης του,όταν αντιμετωπίζει τους γελοίους Αμερικάνους αξιωματουχους,οι οποιοι κατ’ ουσίαν ενοχοποιούν τον Τσάρλι για ό,τι επαθε “ο γιος σας ηταν περιεργος,εχωνε συχνά τη μύτη του σε θεματα που δεν τον αφορουσαν” λεει ο θρασύς Αμερικανός πρέσβης στον συντετριμμένο ψυχικά Εντ.  Σκηνες αλησμόνητες, μ’αποκορύφωμα τον Εντ να συγκεντρωνει με άφατη συγκινηση τα γραπτα,ζωγραφιες του γιού του (που τον θεωρουσε άχρηστο και αποτυχημενο).

Η υπεροχα θλιμμένη μουσικη του Β.Παπαθανασίου, η βαθμιαια προσέγγιση Μπεθ-Εντ, κυριως αυτή, η αυθαιρεσία της χούντας. Μια ταινία-must για ανθρωπους που σε πεισμα της τακτικής “κοιτα τη δουλειά σου,τα καθημερινά”, επιμένουν ανυποχώρητα να σκέφτονται και ν’αμφισβητούν.

Φράνσις

Μουσικό Κουτί (1989)

Θυμάμαι πόσο είχα θυμώσει με τον παππούλη σε εκείνο το έργο… ήθελα να τον ξεκοιλιάσω… να τον βρίσω… σύσκατο να τον κάνω. Άσε που η Τζέσικα ήταν και από τις αγαπημένες μου ηθοποιούς. Πολύ σασπένς… πολύ αγωνία… είναι ή δεν είναι στυγερός βασανιστής και δολοφόνος ο παππούλης (???) Είναι ή δεν είναι μπάσταρδος και κακός;

Μέχρι ενός σημείου η ταινία φροντίζει να σε κάνει να πιστέψεις ότι αποκλείεται … ο μπαμπάς της είναι αθώος άνθρωπος .. αλλά από ένα σημείο και πέρα αρχίζει η αμφιβολία… βρε μπας; Και όσο πάει η αμφιβολία δίνει αγκωνιές στη σιγουρία…. κι άλλες κι άλλες. Μέχρι την περιβόητη σκηνή με το μουσικό κουτί… ξέρεις πια πως ΝΑΙ ο παππούλης ήταν μπάσταρδος και επίσης γιατί διάβολο λένε την ταινία, Μουσικό Κουτί.

Το κακό είναι πως μεγαλώνοντας καταλαβαινείς πως οι συσχετισμοί ήταν κάπως απλοϊκοι και αποτελεί μαζί με πολλές άλλες ταινίες και σειρές ένα κομμάτι της γνωστής αμερικάνικης αντικομμουνιστικής προπαγάνδας. Κρυμμένη βέβαια πίσω από την λατρεία για το ολοκαύτωμα… την οποία και έχει σιχαθεί η ψυχή μου… οι φασίστες τους λεηλάτησαν όλους.

Frankenweenie

Mad City (1997)

Μπορεί να είναι η ταινία του Κώστα Γαβρά με τα μεγαλύτερα χολιγουντιανά ονόματα, δεν είναι, όμως, μια ταινία της σειράς. Ο Τζον Τραβόλτα είναι ένας απολυμένος φύλακας του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας σε μία πόλη της Καλιφόρνια, ο οποίος απεγνωσμένος κρατά ομήρους τους επισκέπτες του μουσείου. Ο Ντάστιν Χόφμαν είναι ένας ασήμαντος, μέχρι τότε, τηλεοπτικός ρεπόρτερ, ο οποίος καλείται να καλύψει την ιστορία. Σε ζωντανή τηλεοπτική σύνδεση, γίνεται ο σύνδεσμος του φύλακα με τον έξω κόσμο, καταφέρνοντας να στρέψει τα βλέμματα ολόκληρης της χώρας στο συμβάν.

Θα μπορούσε να είναι μια αδιάφορη περιπέτεια, αλλά στα χέρια του Γαβρά η ταινία αποτελεί ένα σχόλιο απέναντι στο κυνήγι της είδησης, τη δημοσιότητα και τη μιντιακή παράνοια που ξεκίνησε στα ’90s και συχνά βλέπουμε να κρατά ως τις μέρες μας…

Τάιλερ Ντέρντεν

Αμήν (2002)

Έδωσα-πήρα πάλι με το Ολοκαύτωμα ασχολήθηκα… Μάλλον πρέπει να κάνω αναδρομή για να δω τί στα κομμάτια ήμουν στην προηγούμενη ζωή μου…

«Αμήν» μία εβραϊκή λέξη που θα πει «ας γίνει, είθε» και μ’ αυτήν τελειώνει κάθε χριστιανική προσευχή. Τα συνειρμικά κομμάτια συνδέονται με μοναδικό τρόπο στην ομώνυμη ταινία του Κώστα Γαβρά που εξετάζει τους συνδέσμους μεταξύ του Βατικανού και της Ναζιστικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος και της εξόντωσης των Εβραίων.

Ο κεντρικός ήρωας Κουρτ Γκερστάιν, υπάλληλος της Βάφεν – SS στο Υγειονομικό Ινστιτούτο των SS, σχεδιάζει προγράμματα για τον καθαρισμό του νερού και την εξόντωση ζωυφίων.

Σοκάρεται όταν μαθαίνει ότι η διαδικασία που ο ίδιος ανέπτυξε για την εξάλειψη του τύφου, μέσω του Zyklon B, (το εντομοκτόνο με βάση το υδροκυάνιο), χρησιμοποιείται για την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.     Ο Γκερστάιν προσπαθεί να ειδοποιήσει τον Πάπα Πίο ΧΙΙ για την αεριοποίηση και κατ’ επέκταση τους θαλάμους αερίων, ωστόσο θα βρει «τοίχο» και θα τρομάξει από την έλλειψη ανταπόκρισης της καθολικής ιεραρχίας. Ο μόνος άνθρωπος που κινητοποιείται είναι ο Ρικάρντο Φοντάνα, ένας νεαρός Ιησουίτης εφημέριος.   Η ταινία δεν προβάλλει ρεαλιστικές σκηνές από τα στρατόπεδα και τις εξοντώσεις των Εβραίων, αλλά εμμέσως πλην σαφώς δίνει το στίγμα των εγκλημάτων, αυξάνοντας την ένταση και το«σφίξιμο» στο θεατή.

Ο Γαβράς επιχειρεί με το «Αμήν» να καταγγείλει τη στάση του Βατικανού -και της Εκκλησίας γενικότερα-, που φαίνεται να μην παίρνει θέση για τις θηριωδίες των Ναζί στα χρόνια του Ολοκαυτώματος, σκεπτόμενο περισσότερο την επιβίωσή του και λειτουργώντας σαν κράτος, με στρατηγικές και διπλωματίες, παρά ως – αυτό που αποκαλείται- ανώτερος ηθικός φορέας.   Η ταινία είναι βασισμένη στο θεατρικό έργο του Ρολφ Χόχουτ με τίτλο «Ο αντιπρόσωπος», το οποίο δέχθηκε εντονότατη κριτική από την Καθολοκή Εκκλησία, αλλά και από εβραϊκούς κύκλους για το μη ρεαλιστικό πορτρέτο του Πάπα Πίου ΧΙΙ. Η Αγία Έδρα είχε απαγορεύσει τα γυρίσματα στο Βατικανό, οι σκηνές που δείχνουν τα παπικά ανάκτορα έγιναν στο κτήριου του ρουμανικού κοινοβουλίου στο Βουκουρέστι, ενώ γυρίσματα έγιναν και στη Γαλλία και τη Γερμανία.   Όσο για τα πρόσωπα της ταινίας, ο Κουρτ Γκερστάιν ήταν ιστορικό πρόσωπο, ενώ ο νεαρός εφημέριος φανταστικό, και τους βασικούς ήρωες ενσάρκωσαν οι Ούλριχ Τουκούρ, Ματιέ Κασοβίτς και Μαρσέλ Ιουρές.

Σατίν

Το Τσεκούρι (2005)

Υψηλού επιπέδου σκηνοθεσία και καταπληκτικές ερμηνείες στην δικιά μου καλύτερη και ξεχωριστά αγαπημένη ταινία του Κώστα Γαβρά: Ιδιαίτερα προφητικό, Το Τσεκούρι (Le couperet, 2005) του Κώστα Γαβρά αποτελεί μια σαδιστικά αστεία ταινία για την κρίση. Προάγγελος, κατά κάποιο τρόπο, του Κεφαλαίου και θα μου επιτρέψετε να πω πιο απολαυστικό και πιο σκληρό, το Τσεκούρι παρακολουθεί έναν άνδρα που έχοντας μείνει άνεργος αρκετό καιρό αποφασίζει να… εξαλείψει τον ανταγωνισμό. Κυριολεκτικά! Στριμωγμένος ο άνθρωπος στα όρια του χωρίς να πει τίποτα στην οικογένειά του, “ξεθάβει το τσεκούρι του πολέμου”, βρίσκει όλους τους υποψήφιους που θα μπορούσαν να του «φάνε» μια πιθανή θέση και αρχίζει να τους ξεπαστρεύει! Η ταινία επικεντρώνεται στο δράμα και τις αποφάσεις του άντρα να αντεπιτεθεί στην κρίση που του κήρυξε πρώτη τον πόλεμο, αλλά και στις δυνατές σχέσεις που διέπουν το θεσμό της οικογένειας.

Ο ανταγωνισμός, το σκληρό καπιταλιστικό σύστημα που οδηγεί στην τρέλα τους πολίτες, η ανεργία, σχολιάζονται με ματιά ειρωνική από την κινηματογραφική κάμερα του Κώστα Γαβρά. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην εξαιρετική ερμηνεία του Χοσέ Γκαρσία. Μια σπουδαία ταινία.

Τάιλερ Ντέρντεν

Το Κεφάλαιο (2012)

Η νέα ταινία του Κώστα Γαβρά «Το Κεφάλαιο» (Le Capital), πιο ώριμη και κατασταλαγμένη -παιδί της κρίσης- έρχεται να  μιλήσει ξεκάθαρα και να ρίξει πραγματικά γροθιά στο στομάχι του καπιταλισμού.  Ο σκηνοθέτης διεισδύει στον κόσμο των οικονομικών μεγάλων παιχνιδιών, ρίχνοντας μια ματιά στο τι συμβαίνει σε μια μεγάλη τράπεζα την εποχή που ξεκινά η κρίση.

Για την επιλογή του κεντρικού χαρακτήρα επιλέχθηκε ο Gad Elmaleh ο οποίος είναι πολύ καλός κωμικός γνωστός στη Γαλλία. Ήταν ένα στοίχημα και για τον ίδιο να δοκιμάσει να παίξει κάτι διαφορετικό. O Elmaleh πραγματικά επιβεβαιώνει τον σκηνοθέτη για την επιλογή του παίζοντας πάρα πολύ καλά. Μπορούμε στο βλέμμα του να διακρίνουμε τον Αμερικάνο Nicolas Cage ή τον πρόεδρο Πούτιν, τον σεμνό οικογενειάρχη ή τον αμείλικτο επιχειρηματία, το τραγικό πρόσωπο ή τον δυναμικό πρόεδρο. Η μεγάλη επιτυχία στον χαρακτήρα είναι ότι είναι ρεαλιστικός.  H γλώσσα του χρήματος είναι πλέον τα αγγλικά και θα τα δούμε να εναλλάσσονται έξυπνα με τα γαλλικά και όχι μόνο όταν συνδιαλέγεται με ξένους εταίρους (Gabriel Byrne).

Τα λεφτά αλλάζουν συνεχώς χέρια, αυξάνονται μειώνονται, όμως δε θα δούμε πουθενά στην ταινία χρήματα. Όλα είναι πλασματικά, όλα είναι νούμερα, απλοί αριθμοί. Οι τραπεζίτες παρουσιάζονται σαν παιδιά που παίζουν. Όμορφος παραλληλισμός με τα νεαρά παιδιά που παίζουν μανιωδώς παιχνίδια υπολογιστών.

Βρήκα το τέλος πραγματικά συγκλονιστικό.  Ως σινεφίλ, ως ένας άνθρωπος που έχει επαφή με τα οικονομικά, ως άνθρωπος που έχει βιώσει την ανεργία αλλά και ως Έλληνας εγκλωβισμένος σε μια χώρα περνά πολλά (και τα δυσκολότερα έπονται) του βγάζω το καπέλο.

Γκίμλι